Η τυπική βυζαντινή απεικόνιση της Ανάστασης είναι η κάθοδος του Χριστού στον Aδη: o Χριστός σπάει τις πύλες του Aδη και ελευθερώνει τον Αδάμ και την Εύα. Κάποιες φορές, ωστόσο, επιλέγονται πιο έμμεσοι τρόποι εικονογραφικής απόδοσης της Ανάστασης, όπως το «Χαίρετε» του αναστημένου Ιησού στις Μυροφόρες του Τάφου, στη Μαρία τη Μαγδαληνή και στην «άλλη Μαρία» (Κατά Ματθαίον 28:9)· αυτή η αναστάσιμη εικόνα παρέμεινε η πιο δημοφιλής μέχρι τον έβδομο αιώνα. Στους κατοπινούς αιώνες, ωστόσο, η τυπική απεικόνιση της Ανάστασης ως καθόδου στον Aδη δεν απουσιάζει σχεδόν ποτέ από εικονογραφικούς κύκλους της ζωής του Χριστού. Μια αινιγματική περίπτωση απουσίας αυτής της απεικόνισης βρίσκουμε στο περίφημο εικονογραφημένο χειρόγραφο των ομιλιών του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού (ή Θεολόγου), που βρίσκεται στο Παρίσι και αποκαλείται «Παρισινός Γρηγόριος».
Λίγα λόγια για τον Ναζιανζηνό και το επίμαχο χειρόγραφο. Ο Γρηγόριος, γνωστός σήμερα ως ένας από τους Τρεις Ιεράρχες, έζησε τον τέταρτο αιώνα και υπήρξε σημαντικός θεολόγος, αλλά και ένθερμος υποστηρικτής της μελέτης και αφομοίωσης της κλασικής γραμματείας από τους χριστιανούς. Οι απόψεις του για θέματα ελληνικής παιδείας ήταν καθοριστικές για τη στάση των Βυζαντινών απέναντι στην κλασική λογοτεχνία και, κατά συνέπεια, για τη διάσωση και παράδοση των κλασικών κειμένων στους μεταγενέστερους. Οι ομιλίες του διαβάστηκαν στο Βυζάντιο όσο κανένα άλλο κείμενο, με εξαίρεση βέβαια τη Βίβλο.
Οι ομιλίες του Ναζιανζηνού
Οι ομιλίες μάλιστα αυτές συνοδεύονται σε κάποια χειρόγραφα από εικονογράφηση. Ο «Παρισινός Γρηγόριος» περιλαμβάνει τις 45 ομιλίες που έγραψε ο Ναζιανζηνός, διακοσμημένες με 400 σκηνές, συχνά διαταγμένες ολοσέλιδα, σε τρεις ή τέσσερις ζώνες. Η πλούσια αυτή εικονογράφηση ανήκει στην περίοδο που ακολούθησε την αναστήλωση των εικόνων (842), εποχή πνευματικών αναζητήσεων σε όλους τους τομείς της παιδείας και της τέχνης.
Το χειρόγραφο εικονογραφήθηκε γύρω στο 880 υπό την καθοδήγηση του πατριάρχη Φωτίου, με σκοπό να προσφερθεί ως δώρο στον αυτοκράτορα Βασίλειο Α΄ τον Μακεδόνα (που βασίλευσε στα έτη 867-886). O Βασίλειος ήταν βέβαια αγράμματος. Το χειρόγραφο πιθανόν αξιοποιήθηκε στη Νέα Εκκλησία που ο αυτοκράτορας έχτισε στο Παλάτι, καθώς οι ομιλίες του Γρηγορίου είχαν λειτουργική χρήση.
Στην αφιερωματική σελίδα εικονίζεται ο Βασίλειος περιστοιχισμένος από τον προφήτη Ηλία και τον αρχάγγελο Γαβριήλ: να δηλώνει άραγε η παρουσία τους δίπλα του ότι ο αυτοκράτορας έχει συγχωρεθεί από τον Θεό για τη δολοφονία του προκατόχου του, Μιχαήλ Γ΄; Ηταν πάντα βαριά η σκιά αυτής της πράξης πάνω στη φήμη του Βασιλείου. Μήπως η παρουσία τους κοντά του προμηνύει νίκες και επιτυχίες του Βασιλείου;
Αυτό πάντως αναφέρει η συνοδευτική επιγραφή της μικρογραφίας.
Η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση («Καθέλκυσις») με τον Ενταφιασμό, και η Ανάσταση («Χαίρετε») απεικονίζονται σε ολοσέλιδη μικρογραφία (σε τρεις ζώνες) στην αρχή της ομιλίας του Γρηγορίου για το Πάσχα. Οπως έχει επισημάνει η Αννα Καρτσώνη (Anastasis: The making of an image, Πρίνστον 1986), η επιλογή του «Χαίρετε» και όχι της τυπικής αναστάσιμης εικόνας είναι απροσδόκητη σε αυτή την περίοδο. Η επιλογή μιας «συντηρητικής» απόδοσης της Ανάστασης είναι πιθανό να οφείλεται σε αντίδραση του Βασιλείου Α΄ και του Φωτίου απέναντι στις υπερβολές κάποιων εικονόφιλων, που είχαν επιμείνει στην απεικόνιση της στιγμής της σωματικής ανάστασης του Χριστού στον τάφο. Ο «Παρισινός Γρηγόριος» φαίνεται να υλοποιεί εικονογραφικά προγράμματα και πρότυπα που διαμορφώνονται μετά την αποκατάσταση των εικόνων.
Διαφοροποιήσεις
Στον «Παρισινό Γρηγόριο» συναντάμε κι άλλες λεπτομέρειες σκηνών που διαφοροποιούνται από τυπικές απεικονίσεις και χρήζουν σχολιασμού. Για παράδειγμα, εντυπωσιάζει στην Αποκαθήλωση που ο ευαγγελιστής Ιωάννης εμφανίζεται στη μέση της ζώνης να μας κοιτάζει, σαν να είναι αποστασιοποιημένος από τα δρώμενα. Η κεντρική θέση του ίσως υπογραμμίζει την έμφαση που δίνει το ευαγγέλιό του στη θεολογία της Ενανθρώπισης του Λόγου και της Ανάστασης. Είναι ενδεικτικό ότι η αρχή του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, που διαβάζεται την Κυριακή του Πάσχα, συνοδεύεται συχνά στα χειρόγραφα από πορτρέτο του ευαγγελιστή και εικόνα της Ανάστασης. Ενδιαφέρον, τέλος, έχει στον Ενταφιασμό το ότι ο Ιωσήφ δεν κοιτάζει το σώμα του Ιησού που κρατά, αλλά εμάς, καλώντας μας με τον τρόπο αυτό στη σκηνή. Οι εικόνες θέλουν να συμπεριλάβουν και εμάς, τους θεατές, στα δρώμενα.
Αυτό, άλλωστε, επιχειρεί να κάνει και ο Ναζιανζηνός στον ρητορικά φορτισμένο λόγο του για το Πάσχα, τον οποίο διακοσμούν αυτές οι παραστάσεις. Σε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα, οι σκηνές της μικρογραφίας συνδυάζονται εμφατικά με τη συμμετοχή των πιστών: «Χθες συνεσταυρούμην Χριστώ, σήμερον συνδοξάζομαι· χθες συνενεκρούμην, συζωοποιούμαι σήμερον· χθες συνεθαπτόμην, σήμερον συνεγείρομαι». («Χθες σταυρωνόμουν μαζί με τον Χριστό, σήμερα δοξάζομαι μαζί Του. Χθες νεκρωνόμουν, σήμερα ζωντανεύω μαζί Του. Χθες ενταφιαζόμουν, σήμερα ανασταίνομαι μαζί Του»).
*Ο κ. Χρήστος Σιμελίδης είναι λέκτωρ στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.