ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ
Λεξικό του Κωνσταντινουπολίτικου γλωσσικού ιδιώματος
εκδ. Γαβριηλίδης
Οσο κράτησε η, καθόλου σύντομη ομολογουμένως, πρώτη μου περιήγηση στο λεξικό, αλλά και αργότερα όσες φορές κατέφυγα σε αυτό, ως πηγής αναφοράς, τη σκέψη μου πλημμύριζε το καβαφικό εκείνο: «Αλεξανδρινός μιλάει γι’ Αλεξανδρινούς».
Αυτονόητη, αυτόματη για μένα, η αντιστοιχία: «Κωνσταντινοπολίτης μιλάει για Κωνσταντινοπολίτες». Εν προκειμένω, ο συντάκτης του λεξικού, ένας μέχρι το κόκαλο Κωνσταντινοπολίτης, που έζησε, εξ απαλών ονύχων, την πολυπολιτισμικότητα της Πόλης.
Θέλω να πω με αυτό πως μόνο ένας μπολιασμένος από την πολυπολιτισμικότητα της Πόλης θα μπορούσε να επιχειρήσει, επιτυχώς, τη σύνταξη ενός λεξικού, το οποίο θα μαρτυρεί και, εν επιγνώσει του συντάκτη, θα υπενθυμίζει εσαεί τα κυρίαρχα στοιχεία της εθνικής ιδιοσυστασίας ενός λαού – υβρίδιο γοητευτικού μείγματος δυτικής παιδείας και ανατολίτικου ψυχισμού.
Αυτός θα μπορούσε να είναι ο λόγος για τη σύνταξη του λεξικού. Υπάρχουν όμως και πολλοί άλλοι. Oπως, π.χ., η υποδόρια επισήμανση της καταλυτικής –ενδεχομένως, παρά πάσα δεοντολογία– λαϊκής παρέμβασης στη διαμόρφωση των γλωσσικών ιδιωμάτων.
Σκέφτεται κανείς, π.χ., τι διεργασίες μεσολάβησαν ώστε η πάμπλουτη ελληνική να δώσει τόσο χώρο στην τουρκική γλώσσα, ώστε πάμπολλες λέξεις της τελευταίας να υποκαταστήσουν καθολικά και να επικρατήσουν των αντιστοίχων ελληνικών. Μια πρόχειρη περιήγηση στο λεξικό το πιστοποιεί: μερεμέτι, αγιάζι, κέφι, σεφτές, ρουσφέτι, σχάρα, κουσούρι, σοκάκι, χαμαλίκι, παζάρι, χατίρι, ρεζίλι, σαματάς, σόι, χαλάκι, χουβαρντάς, βερεσέ, καζάνι, καπάκι κ.ο.κ.
Το λεξικό είναι πρωτίστως αυτό που λέει ο τίτλος του. Είναι όμως και κάτι ακόμα. Ως λεξικό μέσα στο λεξικό, ως τμήμα του όλου, περιλαμβάνει και όλες τις τουρκικές λέξεις που χρησιμοποιούμε οι Ελληνες απανταχού στη σημερινή καθημερινή μας επικοινωνία. Επομένως, το λεξικό αφορά όχι μόνο τους Πολίτες, αλλά όλους τους Ελληνες, ανεξαιρέτως.
Ανακαλώ, αβίαστα, δύο παραδείγματα, από τη δική μου περίπτωση, τα οποία υποδεικνύουν ακριβώς τον βαθύτατο συγχρωτισμό των δύο γλωσσών. Το πρώτο, από μία φράση των γονέων μου, οι οποίοι, θέλοντας να αποτρέψουν μια συναλλαγή μου με έναν όχι και τόσο φανατικό λειτουργό του ενάρετου εμπορίου, έλεγαν: «Αυτός, παιδί μου, με άλλο καντάρι αγοράζει και με άλλο καντάρι πουλάει». Υπαινισσόμενοι, βέβαια, τα δύο διαφορετικά, αντιστρόφως «πειραγμένα», καντάρια που χρησιμοποιούσε. Από το λεξικό μας: [καντάρι (το) «τουρκ. kantar»] πλάστιγγα παλαιού τύπου, στατήρας.
Το δεύτερο, μια προσφιλής μου τουρκική παροιμία, την οποία οι Ελληνες δεν έχουν καμία δυσκολία να κατανοήσουν, κι ας μη γνωρίζουν τουρκικά: «Ο’ kantar para ο’ kantar boya»: Ο,τι χρήματα πληρώσεις, τέτοια χρώματα θα πάρεις.
Ως προς το περιεχόμενο του λεξικού, τώρα. Θεωρώ ότι μεγαλύτερη αξία από τη συγκέντρωση των λημμάτων, τη λεξικογράφηση, έχουν η επεξεργασία, η επισήμανση και η απόδοση της σημασίας των λημμάτων. Η λεξικογράφηση, επίμονη και αξιέπαινη, το δίχως άλλο, θα λέγαμε ότι είναι προϊόν συλλογής μάλλον, παρά συγγραφής. Προϊόν ακραιφνούς συγγραφής είναι, αναμφισβήτητα, η επεξεργασία των λημμάτων. Στην περίπτωσή μας ένα θαυμαστό φιλολογικό και ερευνητικό επίτευγμα, στα όρια της δημιουργικής χειρωναξίας.
Πρόσθετη αξία στο λεξικό προσδίδει, κατά τη γνώμη μου, το γεγονός ότι αυτό δεν συντάχτηκε από έναν στεγνό επιστήμονα ή μια βαρύγδουπη ακαδημαΐζουσα επιτροπή. Εξ ου η φιλολογική αγάπη που αποπνέει και η εκφραστική κομψότητα που το χαρακτηρίζει. Αποκορύφωμα: Το ευσύνοπτο, η απλότητα και η σαφήνεια στην εξήγηση των όρων, ενίοτε συνδυασμένα με χάρη. Παράδειγμα, το λήμμα «αλέστα» [τουρκ. alesta, ιταλ. allesta] σε ετοιμότητα για δράση, υπ’ ατμόν: αλέστα, έρχονται αμέσως οι μεζέδες.
Θα κλείσω την παρουσίασή μου με την υπόδειξη ο χρήστης του λεξικού να μην παραλείψει να διαβάσει, προκαταβολικά, αν είναι δυνατόν, τον πρόλογο του κ. Σάββα Τσιλένη και το εισαγωγικό σημείωμα του συγγραφέα. Δύο σπουδαία κείμενα, άκρως επεξηγηματικά του περιεχομένου του λεξικού. Κυρίως όμως αντάξιά του.
Το «Λεξικό του Κωνσταντινοπολίτικου γλωσσικού ιδιώματος» του Νίκου Ζαχαριάδη: Αλλο ένα δώρο από έναν παθιασμένο, έναν επίμονο δωρητή. Γιατί, πραγματικά, το λεξικό γράφτηκε ακριβώς για να δωριστεί.
Κυρίως στους επερχομένους.
Οπως πάντα, μιμητέος ο συγγραφέας μας. Μακάρι και μιμήσιμος.
ΥΓ. Για όσους αναρωτηθούν από πού ως πού καταπιάστηκα εγώ με το θέμα, έχω να δηλώσω ότι σε κρίσιμη περίοδο της επαγγελματικής μου ζωής, ο –και νοσταλγικότατος– συγχρωτισμός με το συναλλακτικό ήθος της αθηναϊκής κωνσταντινοπολίτικης κοινότητας μου προσπόρισε δύο πολυτιμότατα μαθήματα. Eχω μια δυσκολία, ωστόσο, να επιλέξω ποιο από τα δύο ήταν το πιο σημαντικό: Η διαπραγματευτική δεινότητα των μελών της κοινότητας..! ή η συναλλακτική τους εντιμότητα!
* Ο κ. Γιώργος Κωστούλας είναι τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα.