ΜΙΣΕΛ ΕΛΤΣΑΝΙΝΟΦ
Στο μυαλό του Βλαντιμίρ Πούτιν
μτφρ.: Τζία Καραγεώργου
εκδ. Διάμετρος
Ρωσία. Αρχές Ιανουαρίου του 2014. Οι υψηλά ιστάμενοι κρατικοί λειτουργοί, οι τοπικοί κυβερνήτες και τα στελέχη του κόμματος Ενωμένη Ρωσία δέχονται ένα αναπάντεχο πρωτοχρονιάτικο δώρο από το Γραφείο του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας: φιλοσοφικά έργα! Ορισμένα εξ αυτών: «Οι αποστολές μας» του Ιβάν Ιλίν· «Για την κοινωνική ανισότητα» του Νικολάι Μπερντιάγεφ, «Η αξιολόγηση του αγαθού» του Βλαντιμίρ Σολοβιόφ […]
Ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν γεννήθηκε το 1952 στην Αγία Πετρούπολη (τότε Λένινγκραντ), στην πόλη της Ρωσικής Επανάστασης αλλά και της διανόησης στην εποχή των τσάρων. Ο πατέρας του, εξειδικευμένος εργάτης σε εργοστάσιο κατασκευής σιδηροδρομικών βαγονιών, μέλος της πολιτικής αστυνομίας στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και ο παππούς του μάγειρας του Στάλιν και πιο πριν του Λένιν.
Ως γνήσιος Σοβιετικός, ο μικρός Βλαντιμίρ ανατράφηκε όπως όλοι οι πολίτες της ΕΣΣΔ με την υποχρέωση του σεβασμού απέναντι στον πολιτισμό και τους μεγάλους διανοητές, σπούδασε Νομικά, ανέβηκε τα σκαλιά της κομμουνιστικής ιεραρχίας, έγινε κατάσκοπος της KGB, πρωθυπουργός του Γέλτσιν και από το 2000 καθορίζει τις πολιτικές που ακολουθεί η Ρωσία και όχι μόνον.
Εκτεταμένη έρευνα
Αν και ο ίδιος, σε κάθε ευκαιρία, δηλώνει τι έχει στο μυαλό του, πολλοί συγγραφείς και αναλυτές προσπαθούν να βρουν τι πραγματικά έχει στο μυαλό του. Μεταξύ αυτών, ο Γάλλος Μισέλ Ελτσανινόφ, καθηγητής Ρωσικής Φιλοσοφίας και αναπληρωτής αρχισυντάκτης του γαλλικού περιοδικού Philosophie. Η αξία του συγκεκριμένου βιβλίου –εκτός από το γεγονός ότι μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά– είναι ο τρόπος που προσεγγίζει ο συγγραφέας το θέμα του, για την ακρίβεια «το μυαλό του Πούτιν»: Εχει ανατρέξει σε κάθε ομιλία, σε κάθε συνέντευξη, σε κάθε άρθρο του προέδρου, σημειώνοντας τις αλλαγές, προϊόντος του χρόνου του στην εξουσία. Εχει μιλήσει με πολιτικούς επιστήμονες προκειμένου να συνδράμουν στις ερμηνείες των όσων έχουν διατυπωθεί, γραπτά ή προφορικά από τον Πούτιν, αλλά και με ανθρώπους που έχουν διατελέσει σύμβουλοι ή απλώς «κολλητοί» του προέδρου. Οι περισσότεροι από τους οποίους, εν παρόδω, είναι φίλοι από την Αγία Πετρούπολη. Και ίσως να μην είναι και τόσο «εν παρόδω», αφού η στελέχωση σημαντικών πολιτικών αλλά και επιχειρηματικών θέσεων με βάση την καταγωγή, τις παιδικές φιλίες, την οικογένεια κ.λπ. δείχνει μια καθυστέρηση ως προς τις εξελίξεις του νεότερου κόσμου, ο οποίος με όλα του τα λάθη, βασίζεται στην αξιοκρατία. Αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μας και κυρίως δεν είναι το θέμα του Βλαντιμίρ.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα του βιβλίου Μισέλ Ελτσανινόφ αλλά και με τις μαρτυρίες που προσκομίζει, στη διάρκεια της περεστρόικας και βεβαίως μετά επανεκδίδεται πλήθος έργων απαγορευμένων και σχετικών, κυρίως, με τη φιλοσοφία της θρησκείας. Διαφωνούντες διανοητές ξαναβρίσκονται στα ράφια και γίνονται ανάρπαστοι, το 1994 ο Σολζενίτσιν επιστρέφει στη Ρωσία και συμβάλλει ενεργά στην αναγέννηση ιδεών που εθεωρούντο νεκρές, όπως αυτή του σλαβόφιλου κινήματος, η εκκλησία συνδέεται ξανά και στενά με το κράτος και γενικώς η Ρωσία ξαναβρίσκει τη ζεστασιά και τα οικεία αδιέξοδα της κοινότητας της Ορθοδοξίας. Ο πρόεδρος δεν ανακοινώνει τίποτα, δεν μιλάει ποτέ επισήμως χωρίς έστω μία αναφορά σε έργα μεγίστης αλλά και ελάσσονος σημασίας διανοητών.
Από τον Καντ στην Ουκρανία
Ετσι, από το 2000 και στα πρώτα χρόνια της προεδρικής του θητείας, χρησιμοποίησε ουκ ολίγον Ιμάνουελ Καντ, προκειμένου να πείσει τους Δυτικούς για τις προθέσεις του να συμμετάσχει η Ρωσία στις διεθνείς εξελίξεις με βάση τους δυτικούς κανόνες, αφού «η Ρωσία είναι μια χώρα ευρωπαϊκή, κυρίως σε ό,τι αφορά τον τρόπο σκέψης της, τη νοοτροπία και τον πολιτισμό της», υποκλινόμενος βέβαια στις αρχές του καντιανού ορθολογισμού: του χειραφετημένου ανθρώπου, της ηθικής του καθήκοντος, της ελευθερίας και της ισότητας όλων απέναντι στον νόμο, του Λόγου ως μόνου μέσου συνύπαρξης. Ωστόσο, πολύ γρήγορα και με σαφείς ενδείξεις αρχίζει να απομακρύνεται από τις φιλελεύθερες διακηρύξεις με πρώτα δείγματα ανυπακοής προς τον Καντ τις επεμβάσεις στην Τσετσενία, στη Γεωργία και άλλες μικρές χώρες της πάλαι ποτέ ΕΣΣΔ. Μερικά χρόνια αργότερα οι καντιανές αρχές θα γίνουν κομμάτια και θρύψαλα στην Ουκρανία. Ο πρόεδρος θα περάσει και σε μια ειρωνική αντιμετώπιση των αρχών που πρεσβεύουν οι δυτικοί, χρησιμοποιώντας λέξεις και όρους δικούς τους όπως «ανθρωπιστική κρίση» και «προστασία μειονοτήτων», κάθε φορά που εγείρεται εκ μέρους τους ζήτημα για τις επεμβάσεις.
Εχει φτάσει η ώρα να γίνει η συντηρητική στροφή προς τη ρωσική Οδό; Ή μήπως είναι η ώρα της σύγκρουσης του προέδρου με την ευρωπαϊκή πραγματικότητα; Ή μήπως ήρθε η στιγμή της αναγνώρισης και αποδοχής ενός εσώτερου ρωσικού εαυτού; Ενός εαυτού που καθορίζεται από δύο σύνολα αρχών ισχυρών, αν και όχι αλληλοσυγκρουόμενων, του ορθόδοξου χριστιανού και του κομμουνιστή; Μήπως είναι ανέφικτο να δημιουργηθεί εν μία νυκτί ο μετασοβιετικός άνθρωπος, που ποτέ στο παρελθόν δεν γνώρισε την ελευθερία και την έννοια της ατομικής ευθύνης, με χαρακτηριστικά καντιανού υποκειμένου; Μπορεί άραγε να δημιουργηθεί ποτέ όταν οι ρίζες της ιστορίας του είναι τόσο βαθιές;
Προσωπικώς δεν έχω απάντηση αλλά ο συγγραφέας έχει βγάλει τα συμπεράσματά του: ο Πούτιν εκμεταλλεύτηκε, ανάλογα με την ανάγκη και την περίσταση, φιλοσοφικές θέσεις φιλελεύθερων διανοητών στις αρχές της θητείας του, οργανώνοντας ουσιαστικά αυτό που είχε από την αρχή στο μυαλό του: την επιστροφή στους στόχους μιας μεγάλης αυτοκρατορίας. Ετσι, τα τελευταία χρόνια μόνον οι διανοητές και τα έργα που στηρίζουν την επιστροφή στην Ορθοδοξία, στις παραδόσεις της κοινότητας και της οικογένειας βρίσκουν χώρο στα λόγια του. Ερμηνεύει τον χριστιανισμό ως μια ιδιαίτερη εθνική ταυτότητα και αφήνοντας στην άκρη πλέον τον θαυμασμό του για τον φιλοδυτικό Μεγάλο Πέτρο, προωθεί σλαβόφιλους και ευρασιατιστές: διανοούμενους που ασκούν κριτική στον ευρωκεντρισμό, ο οποίος θεωρεί την Ευρώπη μοναδικό άξονα προόδου στη σύγχρονη ιστορία.
Χώρα ευρασιατική
Σε ένα άρθρο του με τίτλο «Ρωσία: νέες ανατολικές προοπτικές» ο πρόεδρος δηλώνει ότι «η Ρωσία εθεωρείτο ανέκαθεν χώρα ευρασιατική. Δεν ξεχάσαμε ποτέ ότι το μεγαλύτερο τμήμα του ρωσικού εδάφους βρίσκεται στην Ασία […] Ακολουθήσαμε μαζί έναν μακρύ και περίπλοκο δρόμο. Αρχίσαμε να πιστεύουμε στον εαυτό μας, στις δυνάμεις μας, ενδυναμώσαμε τη χώρα, επανακτήσαμε την αξιοπρέπειά μας του μεγάλου έθνους. Ο κόσμος είδε τη Ρωσία να αναγεννιέται. Σήμερα έχουμε όλα όσα χρειαζόμαστε για να πάμε μπροστά […] και ο σκοπός είναι να γίνουμε ο ηγέτης και το κέντρο βάρους όλης της Ευρασίας». Χαρακτηρίζει δε την οικονομική ανάδειξη της Σιβηρίας και της ρωσικής Απω Ανατολής ως «εθνική προτεραιότητα για όλο τον 21ο αιώνα».
Αλλά, μια κοινωνία που πέρασε 5ετή πλάνα, μπορεί να οργανώσει τα πράγματα καλύτερα και με σαφή φιλοσοφικό προσδιορισμό και ο Βλαντιμίρ Πούτιν, όπως και οι περισσότεροι αξιωματούχοι, είναι γέννημα και κομμάτι αυτής της κοινωνίας. Δεν είναι παράξενο λοιπόν που παρακολουθούν υποχρεωτικές διαλέξεις σχετικά με το θέμα του συντηρητισμού και ένα συγκεκριμένο φιλοσοφικό πρόγραμμα στο Πανεπιστήμιο του Πολίτη.
Στις 28 Μαΐου ο Ρώσος πρόεδρος θα επισκεφθεί το Αγιον Ορος για να συνεορτάσει με Ρώσους και Ουκρανούς μοναχούς τη χιλιετή παρουσία τους στο μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα (τη μονή στην οποία τον Ιούνιο του 1913 εισέβαλαν Ρώσοι στρατιώτες, σκοτώνοντας τους καταδικασμένους ως αιρετικούς από την επίσημη Ρωσική Εκκλησία Ονοματολάτρες).
Λέγεται πως κάποιες έριδες στο εσωτερικό της Ρωσικής Εκκλησίας μπορεί και να ματαιώσουν την επίσκεψη είτε του προέδρου είτε του πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου. Είναι πολλά τα χρόνια της ιστορίας, βαριές οι ρίζες και δύσκολος ο δρόμος προς τα μπρος…
Ολοι οι φιλόσοφοι του προέδρου
Ιμάνουελ Καντ (1724-1804): Είναι ο φιλόσοφος που επικράτησε στις προτιμήσεις του Πούτιν, αφήνοντας πίσω τον Χομπς και τον Τζον Λοκ, των οποίων όμως υπήρξε συνεπής μελετητής κατά την περίοδο των πανεπιστημιακών του χρόνων στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης ως φοιτητής Νομικής. Τον έχει αποκαλέσει «κοινό συμπατριώτη» των Γερμανών και των Ρώσων, βασιζόμενος στο γεγονός ότι ο συγγραφέας της «Κριτικής του Καθαρού Λόγου» γεννήθηκε και πέρασε όλη τη ζωή του στο Κένιγκσμπεργκ της Ανατολικής Πρωσίας που το 1945 προσαρτήθηκε στην ΕΣΣΔ και ονομάστηκε Καλίνινγκραντ.
Ιβάν Ιλίν (1883-1954): Ρώσος μελετητής του Χέγκελ, βαθύτατα πιστός στο ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, αντιτίθεται στην Οκτωβριανή Επανάσταση και εξορίζεται από τη Ρωσία το 1922 μαζί με περίπου άλλους 200 διανοητές. Στο έργο του «Η αντίσταση με τη βία στη δύναμη του Κακού» θέλει να αποδείξει ότι η χριστιανική ηθική δεν παραβιάζεται όταν, αφού εξαντληθούν όλα τα ειρηνικά μέσα για την υπεράσπισή της, καταφύγει κάποιος στη βία. Αντιμετώπισε με φιλοσοφική συμπάθεια τους ναζί, θαυμάζοντας κυρίως αυτό που ο ίδιος νόμισε ότι ενσάρκωναν από τον γερμανικό ιδεαλισμό, αλλά πολύ γρήγορα τους απέρριψε. Το 1938 βρίσκει καταφύγιο στην Ελβετία όπου και πεθαίνει. Στον πρόεδρο τον σύστησε ο σκηνοθέτης Νικίτα Μιχάλκοφ.
Νικολάι Μπερντιάγεφ (1874-1948): Κατά πολύ σημαντικότερος του Ιλίν, η θεματογραφία του περιλαμβάνει φιλοσοφική ανθρωπολογία, φιλοσοφία της ιστορίας και της θρησκείας. Η κριτική του προς τη σοσιαλιστική αντίληψη για την κοινωνία, όπου κυριαρχεί η εργαλειοποίηση του ανθρώπου, έχει αφετηρίες τόσο στον χριστιανισμό όσο και στον Καντ.
Βλαντιμίρ Σολοβιόφ (1853-1900): Σημαντικός εκπρόσωπος της «φιλοσοφίας της πανενότητας», μια χριστιανική, ελεύθερη θεοσοφία, η οποία επιδιώκει να συνδυάσει τη θρησκεία, τη φιλοσοφία και την επιστήμη. Η ενότητα του κόσμου προκρίνεται με βάση τον Θεό ή το θείο. Επηρεάστηκε, όπως και πολλοί Ρώσοι διανοούμενοι του 19ου αι. από τον γερμανικό ιδεαλισμό.