Η πρώτη αντίδραση στο άκουσμα ότι αναζητώ τον καθηγητή της Επιστήμης της Συμπεριφοράς του LSE Paul Dolan για μια συνέντευξη ήταν ότι είναι τρομερά απασχολημένος. Τελικά ήταν πιο εφικτό, αν και τα πιεσμένα ωράριά του, όντως μας τοποθέτησαν σε ένα αρκετά σφιχτό πλαίσιο. Το θέμα της συζήτησής μας μέσω Skype ήταν το πρόσφατο βιβλίο του, που κυκλοφορεί στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Κάτοπτρο, με τίτλο «Προσχεδιασμένη Ευτυχία». Ο καθηγητής Dolan που «πάντρεψε» τα οικονομικά με την επιστήμη της συμπεριφοράς και μελετά την ευτυχία, εστιάζει στην ανάγκη της κατανομής της προσοχής σε πηγές ευχαρίστησης καθώς και στη νοηματοδότηση του σήμερα, των μικρών στιγμών της ζωής. Από τη γενναιοδωρία του να παρατείνει λίγο τη συζήτησή μας και να ξεφύγει κατά δύο-τρία λεπτά από το ασφυκτικό ακαδημαϊκό του πρόγραμμα, αποδεικνύει ότι «πρώτα ζει και μετά γράφει».
– Μελετάτε την ευτυχία και στο βιβλίο σας περιγράφετε τις δυσκολίες που αντιμετωπίσατε με τον τραυλισμό σας.
– Το βιβλίο δεν είναι αυτοβιογραφικό. Αποτελεί κομμάτι όλων αυτών που ερευνώ χρόνια. Oταν όμως το έγραφα, θεώρησα καλό να εμπλέξω την προσωπική μου ιστορία. Και είναι αλήθεια ότι ο τραυλισμός μού δυσκόλευε τη ζωή μου, με έκανε να αισθάνομαι λιγότερο ευτυχισμένος. Το βιβλίο μου πραγματεύεται το γεγονός ότι η ευτυχία μας εξαρτάται από αυτό που θεωρούμε σημαντικό. Ο δικός μου τραυλισμός με δυσκόλευε από τη μια μεριά γιατί με έφερνε αντιμέτωπο με την αβεβαιότητα του πώς θα μιλήσω, πότε θα τραυλίσω περισσότερο. Και θεωρώ ότι υπάρχουν και άλλοι άνθρωποι που τους δυσκολεύουν αντίστοιχα ζητήματα. Η συνειδητοποίηση ότι μπορώ να μιλάω και να επικοινωνώ ακόμα και εάν τραυλίζω ή ότι τελικά πρόσεχαν τον τραυλισμό μου λιγότεροι από όσους νόμιζα με απελευθέρωσε ψυχολογικά. Σταμάτησα να ενδιαφέρομαι τόσο πολύ γι’ αυτό. Eτσι παρατηρούσα τους ανθρώπους ότι βασανίζονται μέσα τους για πράγματα που κανείς δεν προσέχει τόσο πολύ. Είναι τελικά απελευθερωτικό να συνειδητοποιήσουμε ότι γενικά οι υπόλοιποι άνθρωποι δεν ασχολούνται τόσο πολύ με μας όσο νομίζουμε.
– Κάνατε καριέρα στα οικονομικά. Μεταπηδήσατε στην έρευνα της συμπεριφοράς. Παρ’ όλα αυτά είναι οικονομικός ο τρόπος που μελετάτε τις πηγές ευχαρίστησης ή την κατανομή της προσοχής μας που διαμορφώνουν την ευτυχία.
– Ναι, είναι οικονομική η ματιά πάνω στο θέμα της ευτυχίας, στο πώς η προσοχή επιμερίζεται σε πηγές ευχαρίστησης. Μελετάμε κυρίως το πώς η υγιής, λειτουργική οικονομία αποτιμά τον αντίκτυπο των συνθηκών υγείας στη ζωή των ανθρώπων. Η δική μου εμπλοκή ξεκίνησε από την πρόσκληση ενός σημαντικού καθηγητή στο Princeton και εκεί αντιλήφθηκα τη σημασία της ψυχολογίας στην ανθρώπινη ζωή. Και συνειδητοποίησα ότι οι άνθρωποι δεν απαντούσαν στο ερώτημα πώς αισθάνονται και δεν έμπαιναν στην οικονομική λογική, τι θα ήταν πρόθυμοι να πληρώσουν ή να χάσουν προκειμένου να αισθανθούν έτσι όπως θα ήθελαν. Οι περισσότεροι αντιλαμβάνονται την έννοια της αγοράς και τους νόμους της, αλλά αυτό δεν μπορούν να το εφαρμόσουν στη ζωή τους. Eτσι η οικονομία βάζει τους κανόνες που ρυθμίζουν την καλή λειτουργία, ενώ η ψυχολογία φέρνει το ερώτημα «πώς αισθάνεστε;», που είναι πολύ σημαντικό για την αποτίμηση της ευτυχίας.
«Πώς αισθάνεσαι;»
– Ποια είναι η διαφορά της ευτυχίας από την ικανοποίηση;
– Εξηγώ αυτήν τη διαφορά. Από τον χώρο της οικονομίας και κυρίως της επιστήμης που ασχολείται με τον μόχθο και την εργασία τίθεται το ερώτημα, πόσο ικανοποιημένοι είστε στη ζωή σας. Σε αυτήν την ερώτηση –που φυσικά δεν είναι μια ερώτηση περί ευτυχίας– οι άνθρωποι απαντούν γρήγορα και δεν έχουν τον χρόνο να το πολυσκεφθούν. Ετσι μέσα τους ζυγίζουν μερικές συνιστώσες της ζωής τους, εάν έχουν μια σχετικά καλή δουλειά, εάν έχουν υγεία, εάν είναι καλή η οικογένειά τους ή εάν ζουν σε ένα όμορφο σπίτι. Απαντούν δηλαδή στο εάν έχουν αποκτήσει αυτά που ήθελαν. Προτιμώ την ερώτηση «πώς αισθάνεσαι;». Αυτή είναι μια ερώτηση που πηγαίνει περισσότερο προς το αίσθημα της ευτυχίας. Η ικανοποίηση και η ευτυχία είναι διαφορετικά πράγματα. Και εγώ στρέφομαι περισσότερο προς το αίσθημα σκοπού που έχει κάποιος για τη ζωή του και αυτό διαμορφώνει την ευτυχία παρά το εάν ικανοποιήθηκαν οι επιθυμίες τους για τη ζωή.
– Οι άνθρωποι που στερούνται ισχυρού κινήτρου και δεν έχουν βρει το νόημα στη ζωή είναι δυστυχισμένοι;
– Ναι, είναι ενδιαφέρουσα η αναφορά για την ύπαρξη σκοπού. Στο βιβλίο κάνω μια διάκριση ανάμεσα στην ευτυχία και το νόημα της ζωής. Δεν μελετώ και ίσως δεν με ενδιαφέρει ο μεγαλόπνοος σκοπός, το βαθύ νόημα που καλύπτει ολόκληρη τη ζωή σαν μια αποστολή. Εγώ ενδιαφέρομαι περισσότερο για το εάν ένας άνθρωπος βρίσκει νόημα σε αυτό που κάνει κάθε στιγμή, κάθε μέρα στη ζωή του. Εάν έχουν νόημα τα μικρά πράγματα. Για παράδειγμα, εάν αυτή η συζήτηση που έχουμε εμείς οι δύο αυτή τη στιγμή έχει ένα νόημα ή μια σημασία και για τους δυο μας. Μπορεί για διαφορετικούς λόγους αλλά πρέπει να υπάρχει στοιχειωδώς μια απόλαυση. Οπως όλα τα μικρά, από την περιποίηση των φυτών μέχρι τη βόλτα με τον σκύλο. Καμιά φορά χάνουμε την ευχαρίστηση ιδίως με την αίσθηση της ρουτίνας ή του πρέπει, αλλά πρέπει να υπάρχει ένας λόγος που τα κάνουμε. Εχω συνειδητοποιήσει ότι καμιά φορά χανόμαστε στη ζωή μας πίσω από αυτές τις μεγάλες ιδέες για τη ζωή ή τις μεγάλες κεντρικές φιλοδοξίες και χάνουμε τη θέα του σημαντικού στην ημέρα.
– Από τη μια περιγράφετε την ανάγκη μερικές φορές να πιεστούμε ή και να καταπιεστούμε προκειμένου να πετύχουμε κάτι που θα μας κάνει να αισθανθούμε πλήρεις και από την άλλη ισχυρίζεστε ότι μια μέρα χαμένης ευτυχίας δεν αποκαθίσταται.
– Εχετε δίκιο σε αυτήν την παρατήρηση. Οι άνθρωποι καμιά φορά δουλεύουν πολύ σκληρά και θυσιάζουν στιγμές χαλάρωσης αλλά αυτή η θυσία έχει νόημα. Εχουν κάποιο σκοπό που το κάνουν. Αξίζει τον κόπο. Αν
όμως κάποιος συνειδητοποιήσει ότι προσπαθεί πολύ για κάτι που δεν έχει νόημα, τότε σφάλλει, πρέπει αμέσως να σταματήσει να το κάνει. Πολλοί άνθρωποι δαπανούν τη ζωή τους για να αποκτήσουν αναγνώριση στη δουλειά τους ή χρήματα και μόλις το καταφέρουν νιώθουν άδειοι.
– Κάνετε πολλά χρόνια μπόντι μπίλντινγκ. Δεν είναι λίγο παράξενο για έναν καθηγητή;
– Είναι όντως περίεργο για ακαδημαϊκούς να κάνουν μπόντι μπίλντινγκ. Το συνειδητοποίησα από τις συνεντεύξεις Τύπου που δίνω όχι για το έργο μου αλλά για το μπόντι μπίλντινγκ. Πάω στο γυμναστήριο, αθλούμαι για 45 λεπτά, το σώμα μου γίνεται δυνατότερο, μεγαλύτερο, κάτι που μου αρέσει και εγώ συνειδητοποιώ ότι όλη μου η προσοχή είναι να βγάλω μόνο την άσκηση, κάτι που δεν μου συμβαίνει πουθενά αλλού διότι συνέχεια το μυαλό μου ξεφεύγει και σκέφτεται πολλά πράγματα. Ετσι συνδέω αυτά τα δύο, διότι έχω ανάγκη τη συγκέντρωση.
– Ολοι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν ευτυχισμένοι;
– Μπορούν να γίνουν ευτυχέστεροι. Υπάρχουν φυσικά άνθρωποι ευλογημένοι, οπότε η ευτυχία είναι πιο προφανής αλλά όλοι με μικρές κινήσεις και μετατοπίσεις μπορούν να γίνουν λίγο πιο ευτυχείς. Η ευτυχία χρειάζεται μικρές κινήσεις, γι’ αυτό τονίζω ότι η ζωή δεν είναι οι μεγάλες ιδέες, αποφάσεις ή σχεδιασμοί. Η ευτυχία προκαλείται από τα μικρά. Τα οποία ξεχνάμε συνήθως.
– Τα λεφτά φέρνουν την ευτυχία; Στην Ελλάδα η κρίση έχει φέρει μιζέρια.
– Η πραγματική φτώχεια φέρνει δυστυχία γιατί όλα έχουν να κάνουν με το πού στρέφουμε την προσοχή μας. Εάν είναι τόσο δύσκολο να βρεις γάλα για το παιδί σου, τότε όλη η προσοχή είναι εκεί στραμμένη και αυτό προκαλεί άγχος. Αν όμως έχεις τα βασικά και λίγα για να κάνεις πού και πού μια έξοδο, τότε δεν χρειάζεσαι περισσότερα.
– Είμαστε πλάσματα του περιβάλλοντός μας;
– Μάλλον εγώ αντιλαμβάνομαι το περιβάλλον λίγο διαφορετικά σε σχέση με σας τους ψυχαναλυτές. Είμαστε πλάσματα της συνήθειας, που ψάχνουν λύσεις στο περιβάλλον. Ετσι διαμορφώνονται διαδικασίες, συνήθειες για να κάνουμε ευκολότερη τη ζωή μας, να γίνονται αβίαστα μερικά πράγματα χωρίς δαπάνη ενέργειας. Ετσι το περιβάλλον και η συνήθεια γίνονται το ένα και το αυτό. Ο μόνος τρόπος να αλλάξεις μια συνήθεια είναι να αλλάξεις το περιβάλλον σου. Αυτό αλλάζει και τις συνάψεις στον εγκέφαλο. Εάν αλλάξεις δουλειά, αλλάζεις και συνεργάτες, τότε οι συνδέσεις στο μυαλό σου ξαναδημιουργούνται και μπορούν να φέρουν κάτι καινούργιο.
Το βιβλίο του Paul Donan, «Προσχεδιασμένη Ευτυχία», σε μετάφραση των Παναγιώτη Δρεπανιώτη και Αλέξανδρου Μάμαλη, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κάτοπτρο (σελ. 330).