Η απόφαση να αποβιβαστεί ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919 υπήρξε από τα σημαντικότερα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας κατά την τελευταία εκατονταετία. Με την επιλογή αυτή η Ελλάδα θα έχανε την ευκαιρία να βγει νικήτρια από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, διατηρώντας τις δυνάμεις της και διεκδικώντας τον τίτλο μιας μικρής περιφερειακής δύναμης. Αντιθέτως, η εξέλιξη της Μικρασιατικής εκστρατείας είχε ως αποτέλεσμα η Ελλάδα, παρά το ότι ανήκε στο στρατόπεδο των νικητών, να βρεθεί τελικά ηττημένη και οικονομικά κατεστραμμένη, διπλωματικά δε απαξιωμένη.
Παρά τη σημασία του Μικρασιατικού ζητήματος, λίγα είναι τα αξιόλογα δημοσιεύματα για το θέμα αυτό. Από την άποψη αυτή είμαστε τυχεροί γιατί σε σύντομο χρονικό διάστημα δημοσιεύτηκαν δύο καλές εργασίες.
Πρώτα ο Σωτήρης Ριζάς μάς έδωσε πριν από λίγους μήνες «Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας», ένα πολύ καλό βιβλίο στο οποίο η έμφαση δίνεται στην πολιτική και διπλωματική ιστορία του Μικρασιατικού ζητήματος.
Τώρα έρχεται ο Σπύρος Πλουμίδης να μας προσφέρει τη δικιά του εκδοχή για το Μικρασιατικό ζήτημα, στο βιβλίο του «Τα μυστήρια της Αιγηίδος», όπου τίποτα δεν είναι δεδομένο και όπου όλα διερευνώνται με επιμέλεια. Δύο βασικά στοιχεία στη συγκρότηση ενός καλού βιβλίου.
Για τον Πλουμίδη η Μικρά Ασία καθυστέρησε πολύ να ενταχθεί στο πεδίο των διεκδικήσεων του ελληνικού κράτους και δύσκολα θα μπορούσε κανείς να εξομοιώσει τη Μικρασιατική εμπλοκή του ελληνικού κράτους με τις αντίστοιχες παρεμβάσεις του στη Μακεδονία, την Ηπειρο, την Κρήτη και αλλού. Η μακρόχρονη διανοητική και πολιτική διαδικασία που προηγήθηκε της διεκδίκησης των χωρών αυτών απουσιάζει από τη Μικρά Ασία. Σε αντίθεση λοιπόν με τη Μακεδονία, η Μικρά Ασία υπήρξε ένας μάλλον άγνωστος χώρος και είναι πολύ ενδιαφέρων ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται η άγνοια των ελλαδιτών –ο Πλουμίδης κάνει λόγο για Terra Incognita– για τους ελληνικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας. Και πολύ εύστοχα υποδεικνύει ότι η ελληνική ταυτότητα των πληθυσμών της Μικράς Ασίας δεν αποτέλεσε δημιούργημα της αλυτρωτικής πολιτικής του ελληνικού κράτους, το οποίο δεν χρηματοδότησε την εκπαίδευση των πληθυσμών, αλλά προϊόν εγχώριων διεργασιών και πρωτοβουλιών της ελληνορθόδοξης ελίτ της Κωνσταντινούπολης. Θα πρέπει να περιμένει κανείς την ίδρυση του Συλλόγου των Μικρασιατών «Η Ανατολή» στην Αθήνα το 1891 για να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις και ο μηχανισμός ανάδειξης του Μικρασιατικού ζητήματος ως προβλήματος της ελληνικής πολιτικής.
Η Αιγηίς
Είναι ακριβώς στα χρόνια αυτά άλλωστε που ο μεγάλος Γερμανός γεωγράφος Alfred Philippson διατυπώνει τη θεωρία του για την Αιγηίδα (1898), δηλαδή για την ενότητα των εδαφών που αποτελούσαν το ελληνικό κράτος και τη Δυτική Μικρά Ασία που μόνο κατά την τελευταία περίοδο της ιστορίας της γης κατακλύσθηκε από νερά που δημιούργησαν το Αιγαίο Πέλαγος. Μια θεωρία που έδωσε στο ελληνικό κράτος ένα επιχείρημα στις διεκδικήσεις του –και φυσικά στο βιβλίο του Πλουμίδη τον τίτλο του– καθώς οι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί της Μικράς Ασίας υστερούσαν αριθμητικά σε σχέση με τους μουσουλμάνους.
Θα χρειαστούν ωστόσο οι διωγμοί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας το 1914 από τους Νεότουρκους προκειμένου το Μικρασιατικό να μπει στο επίκεντρο της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και αργότερα η άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων που αποτέλεσαν έναν ισχυρότατο μηχανισμό πίεσης προς τις ελληνικές κυβερνήσεις κυρίως δε προς τους Φιλελεύθερους για να δημιουργηθούν οι συνθήκες μιας στρατιωτικής παρέμβασης, που θα επέτρεπε την επιστροφή στις πατρίδες τους και την ανάκτηση των περιουσιών. Επιπλέον οι συνθήκες κάτω από τις οποίες το Μικρασιατικό ζήτημα εντάχθηκε στο πεδίο των ελληνικών αλυτρωτικών διεκδικήσεων υπήρξαν επίσης βίαιες και αποτέλεσαν ευθύς εξαρχής ένα πεδίο εσωτερικών πολιτικών συγκρούσεων: με αφορμή το Μικρασιατικό θα εκδιπλωθεί ο Εθνικός Διχασμός για να συμπεριλάβει στη συνέχεια, το Μακεδονικό και το Βορειοηπειρωτικό και να αποτελέσει μία κρίση «εθνικής ολοκλήρωσης», σύμφωνα με τα λόγια του Γ. Μαυρογορδάτου.
Αποδόμηση
Ο Πλουμίδης αιφνιδιάζει με την προσπάθειά του, εξαιρετικά πειστική προσθέτω, να αποδομήσει τη λογική που θέλει τους αντιβενιζελικούς να είναι αρνητικοί στην ελληνική επέκταση στη Μικρά Ασία, υπογραμμίζοντας πόσο η αντίληψη αυτή ήρθε να επιβληθεί από τους πολιτικούς τους αντιπάλους στις εκλογές του 1920 και πολλώ μάλλον μετά την Καταστροφή. Από τη στιγμή που κατέλαβαν την εξουσία οι αντιβενιζελικοί δεν υποτίμησαν ποτέ τη σημασία του Μικρασιατικού για την ελληνική πολιτεία, αλλά και για τους ίδιους. Απλά η επιστροφή του Κωνσταντίνου στην Ελλάδα τούς στέρησε τα διπλωματικά εργαλεία για να υποστηρίξουν διεθνώς τις θέσεις τους και οι ίδιοι βρέθηκαν εγκλωβισμένοι στις μαξιμαλιστικές διακηρύξεις τους.
Η Ελλάδα βρέθηκε στη Μικρά Ασία εξαιτίας της διπλωματικής διάνοιας του Ε. Βενιζέλου που θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία του εγχειρήματος την ύπαρξη ισχυρών συμμάχων. Οι πολιτικοί αντίπαλοί του ήσαν εξαιρετικά λίγοι στον διπλωματικό χειρισμό του ζητήματος, τη στιγμή που στρατιωτικά και πολιτικά η Ελλάδα δεν είχε τις προϋποθέσεις να στηρίξει την εκστρατεία. Θα προσέθετα δε εγώ ότι η Ελλάδα τη στιγμή που αποφασίζει να αποβιβαστεί στη Μικρά Ασία έχει εξαντληθεί οικονομικά και δεν μπορεί να στηρίξει την προσπάθεια. Ο Σπύρος Πλουμίδης είναι σε θέση να τεκμηριώσει και να παρουσιάσει με μεγάλη ακρίβεια όλα τα στοιχεία της ελληνικής εμπλοκής στη Μικρά Ασία αλλά και της τραγικής ήττας.
Χωρίς τον παραμικρό δισταγμό θα έλεγα ότι το βιβλίο του Πλουμίδη είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο ιστορίας από έναν πολύ καλό ιστορικό.
To βιβλίο «Τα μυστήρια της Αιγηίδος. Το Μικρασιατικό ζήτημα στην ελληνική πολιτική (1891-1922)», του Σπύρου Γ. Πλουμίδη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της Εστίας (σελ. 412).
* Ο κ. Κ. Κωστής είναι ιστορικός, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. Το τελευταίο του βιβλίο «Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.