Η νύχτα της 15ης προς 16η Ιουλίου 2016 ήταν, κατά γενική ομολογία, η πιο σουρεαλιστική της σύγχρονης τουρκικής ιστορίας. Θα περάσουν μέρες ωσότου διαφανεί το όποιο νόημα των γεγονότων. Σε μια χώρα όπου οργιάζουν οι φήμες και οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν την τιμητική τους, η αποκρυπτογράφησή τους γίνεται ακόμη δυσκολότερη. Ενόσω πληθαίνουν όσοι διαμαρτύρονται πως το «πραξικόπημα» δεν ήταν παρά φιάσκο σκηνοθετημένο από τον ίδιο τον Ερντογάν, κανενός δεν διαφεύγει πως οι θάνατοι εκατό και πλέον ανθρώπων, τα λιντσαρίσματα, η πόλωση και ιδίως ο φόβος ήταν όλα, δυστυχώς, πραγματικά.
Αν πετύχαινε, θα ήταν το τέταρτο «κλασικό» πραξικόπημα της τουρκικής ιστορίας. Επίσης θα είχε –παρά τα όσα διατίθενται πολλοί εκ των υστέρων – σημαντικής στήριξης. Οπως εκείνο που το 1960 καθαίρεσε τον Αντνάν Μεντερές και για τους ίδιους λόγους: μεγάλο μέρος του πληθυσμού, καίτοι όχι η πλειοψηφία, έχει αηδιάσει με τον αυταρχισμό του Ερντογάν και του καθεστώτος που έχει εγκαθιδρύσει. Ταυτόχρονα, ανησυχεί ιδιαίτερα για τις φιλοδοξίες του να αλλάξει τη συνταγματική τάξη της χώρας, εγκαθιδρύοντας προεδρικό σύστημα και για τον περαιτέρω εξισλαμισμό της κοινωνίας και του δημοσίου βίου. Οι ανησυχίες και οι φόβοι αυτοί έκαναν αρχικά πολλούς πολίτες να πανηγυρίσουν ανοικτά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τον στρατό που έρχεται «να καθαιρέσει τον τύραννο και να μας σώσει».
Ενώ όμως ο κόσμος έτρεχε πανικόβλητος, αδειάζοντας ΑΤΜ και σουπερμάρκετ πριν κλειστεί στα σπίτια του, άρχισε να διαφαίνεται πως το πραξικόπημα δεν είχε τίποτε κοινό με τα προηγούμενα. Η ανακοίνωση «Οι Ενοπλες Δυνάμεις αναλαμβάνουν τη διακυβέρνηση», όπως και η εκτενής δήλωση που εξαναγκάσθηκε να διαβάσει η παρουσιάστρια της κρατικής τηλεόρασης, είχαν όλα τα κλασικά χαρακτηριστικά. Εγινε λόγος για την παράβαση του συντάγματος και των νόμων από την κυβέρνηση, τη σημαντική απειλή κατά των θεμελιωδών αρχών του πολιτεύματος, τη διαφθορά και την πρόσφατη έκρηξη της τρομοκρατίας.
Παράλληλα, όμως, κατέστη εξαρχής φανερό πως η απόφαση ελήφθη εκτός της ιεραρχίας και του κεντρικού μηχανισμού λήψης αποφάσεων του στρατού· οι στασιαστές μάλιστα συνέλαβαν τον αρχηγό ΓΕΕΘΑ! Γιατί δεν έσπευσαν να καταλάβουν τα λοιπά κανάλια της τηλεόρασης, αλλά τα άφησαν να μεταδίδουν; Γιατί άφησαν το Διαδίκτυο να λειτουργεί απρόσκοπτα; Γιατί εστράφησαν κατά της Εθνοσυνέλευσης, αντί να προσπαθήσουν –ως πρώτη πράξη– να συλλάβουν τον έναν και μόνο υπεύθυνο όσων κατήγγειλαν, τον πρόεδρο Ερντογάν; Γιατί άφησαν τη διεύθυνση θρησκευτικών υποθέσεων να κινητοποιήσει χιλιάδες τζαμιά σε όλη τη χώρα να μεταδώσουν, ξαφνικά, επικήδεια προσευχή (sala), με καλέσματα για τον κόσμο να πάρει τους δρόμους;
Ο Ερντογάν κάλεσε τον κόσμο να πάρει τους δρόμους και τις πλατείες για να προασπίσει τη δημοκρατία. Και εκτυλίχθηκαν σκηνές πρωτόγνωρες για ένα τουρκικό πραξικόπημα, με οργανωμένους οπαδούς του να επιτίθενται στα τανκς και να λιντσάρουν στρατιώτες, προφανώς εντελώς απροετοίμαστους. Ο στρατός πυροβόλησε στο ψαχνό, κάτι πρωτόγνωρο σε επέμβασή του. Οι διαδηλωτές, που κατά γενική διαπίστωση ήταν αυστηρά οργανωμένοι, έφθασαν να αποκεφαλίσουν (!) τουλάχιστον έναν στρατιώτη που παραδόθηκε στο πλήθος. Αναμφίβολα, πρόκειται για ένα φιάσκο χωρίς προηγούμενο.
Η Τουρκία παρακολουθεί έκθαμβη τον εαυτό της να τρώει τις σάρκες της. Πολλοί μιλούν για «πυρπόληση του Ράιχσταγκ» ερντογανικής σκηνοθεσίας, ενώ η επωδός «Καλωσήλθες προεδρικό σύστημα!» δίνει και παίρνει. Η ενεργός συμμετοχή των τζαμιών στον όλο «λαϊκό ξεσηκωμό» έχει γεμίσει τρόμο πολλούς σκεπτόμενους Τούρκους, που προβλέπουν μία αυταρχική διακυβέρνηση με καθαρά ισλαμικό πρόσωπο. Πολλοί θυμούνται πως ο Ερντογάν είχε φυλακισθεί επειδή, ως δήμαρχος τότε της Πόλης, διάβασε το 1997 το διαβόητο ποίημα του Ζιγιά Γκιοκάλπ «τα τζαμιά είναι οι στρατώνες μας, οι μιναρέδες τα ξίφη μας». «Αυτό ακριβώς συνέβη προχθές στην Τουρκία», σχολιάζουν – τα τζαμιά έγιναν ο στρατώνας και οι μιναρέδες τα ξίφη ενάντια στο «πραξικόπημα».
Αναμφισβήτητο πως, καθώς διαλύονται οι καπνοί πάνω από την Πόλη και την Αγκυρα, ο Ερντογάν βρίσκεται ενισχυμένος όσο ποτέ. Το κράτος είναι Εκείνος. Και αυτό το κράτος καλούσε, το πρωί του Σαββάτου, τον κόσμο να πάρει τις πλατείες, προστατεύοντας «τη λαϊκή ετυμηγορία», με μαζικά sms. Εξίσου αδιαμφισβήτητο είναι πως, αυτό που μας έφερε ώς εδώ, είναι η τάση της Τουρκίας να τρώει τις σάρκες της. Το ένα μισό της τουρκικής κοινωνίας απεχθάνεται και αδυνατεί να συμβιώσει με το άλλο και, δοθείσης πάσης ευκαιρίας, προσπαθεί να το ξεκάνει (πολιτικά και οικονομικά). Αδιάφορο, τελικά, ποιο από τα δύο μισά βρίσκεται σε δεδομένη στιγμή στην εξουσία: το παιχνίδι δεν αλλάζει. Οσο για τη δημοκρατία, η τουρκική αντίληψη γι’ αυτήν ήταν ανέκαθεν στρεβλή: περιορίζεται στον νόμο της πλειοψηφίας και οι όποιοι θεσμοί είναι για το θεαθήναι, έρμαια του εκάστοτε κρατούντος.
* Ο Αλέξανδρος Μασαβέτας είναι συγγραφέας.