Εδώ στην Αμερική, κάποιοι φίλοι με προσκάλεσαν τις ημέρες του Αυγούστου στο εξοχικό τους και φτάνοντας στην εξώπορτα με υποδέχθηκε μια χαριτωμένη ξύλινη πινακίδα: «Οι φίλοι καλοδεχούμενοι οποιαδήποτε στιγμή, η οικογένεια μόνον κατόπιν ραντεβού». Σκέφτηκα πόσο ξένη με την ελληνική πραγματικότητα είναι αυτή η «εξυπνάδα», κάτι που μου επιβεβαίωσε και το άρθρο, λίγες ημέρες αργότερα, του Θοδωρή Γεωργακόπουλου στην «Κ» με τον χαρακτηριστικό τίτλο “Στις διπλανές ξαπλώστρες χωρίς χάσμα γενεών”. Σε αυτό παρατηρεί την αξιοθαύμαστη κατάσταση ειρηνικής και ομαλής συμβίωσης πολλών γενεών που είδε φέτος το καλοκαίρι στις παραλίες. Οπως υποστηρίζει, όμως, «το νόμισμα της κοινωνικής σύμβασης που υπάρχει στον πυρήνα της ελληνικής οικογένειας είναι το χρήμα. Το “δούναι” είναι υλικά ανταλλάγματα, το “λαβείν” η παραμονή των παιδιών στη σφαίρα επιρροής των γονιών, η αέναη αναστολή της αναχώρησης, της ανεξαρτησίας τους. Αυτό το αλισβερίσι έχει χτίσει τον μόνο αληθινά ισχυρό και ακλόνητο θεσμό της ελληνικής κοινωνίας, αυτόν που, καθώς όλοι οι υπόλοιποι καταρρέουν, κρατά την τοξική μας συνύπαρξη απ’ το να καταρρεύσει». Πράγματι, κατά τη διάρκεια της κρίσης, όσο οι εξωτερικές συνθήκες αγρίευαν, είδα και τη δική μου διευρυμένη (σε γενιές, προσωπικότητες, ιδεολογίες…) οικογένεια να έρχεται πιο κοντά, να αφήνει μακριά από το τραπέζι δύσκολες συζητήσεις και διαμάχες, να γίνεται πιο αρμονική και αγαπημένη.
Ο αρθρογράφος εκτιμά ότι η οικονομική εξάρτηση πυροδοτεί την υπερτροφία της οικογένειας, εντός της οποίας «δεν αναπτύσσεται καμία σύγκρουση, κανένα χάσμα ανάμεσα στις γενεές. Αρα καμία εξέλιξη των ιδεών, καμία πρόοδος». Επιπλέον, αυτό έχει κόστος την ατροφία άλλων, μαζικών κοινωνικών θεσμών που πυροδοτούν την εξέλιξη, όπως η παιδεία και οι διάφορες οργανώσεις και δομές. Αναρωτήθηκα τι σκέπτονταν γι’ αυτό οι αναγνώστες της «Κ», και μου έκανε εντύπωση το πλήθος των σχολίων, θετικών και αρνητικών. Το ζήτημα σίγουρα προκαλεί μεγάλο ενδιαφέρον!
Ποιο όμως είναι το αίτιο και ποιο το αιτιατό; Μήπως η οικογένεια ενισχύεται λόγω των δυσμενών εξωτερικών συνθηκών, οικονομικών και κοινωνικών; Ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες των χαλαρών οικογενειακών δεσμών και μιας προτεσταντικής ηθικής που στέλνει τη δεκαπεντάχρονη κόρη του προέδρου των ΗΠΑ να εργασθεί ως σερβιτόρα στις διακοπές της, η χρηματοπιστωτική κρίση ήταν αρκετή για να επιστρέψουν πολλοί εικοσάρηδες και τριαντάρηδες στην οικογενειακή εστία. Ως ο πυρήνας της οργάνωσης κάθε κοινωνίας, η οικογένεια έχει σίγουρα μια σημαντική οικονομική διάσταση. Από μόνο του αυτό το χαρακτηριστικό δεν είναι αντιαναπτυξιακό, ούτε βέβαια αποκλειστικά ελληνικό. Αυτό που εντοπίζει ως ιδιαιτερότητα ο φιλόσοφος Στέλιος Ράμφος είναι η ελληνική συναισθηματική παράδοση, που έχει ως κοινωνικά στηρίγματα «την οικογένεια, την εντοπιότητα, την παρέα, το πνεύμα της παλιάς κοινότητας που εκφράζει η Εκκλησία». Ειδικά για την οικογένεια, συμφωνεί ότι υποστηρίζοντας και προικοδοτώντας γενναιόδωρα τους νέους και μετά την ηλικία των τριάντα, «τους κρατά και ψυχικώς εξαρτημένους, οπότε αναπαράγουν με τη σειρά τους ίδιες συμπεριφορές». Κάπως έτσι, η ελευθερία τους νοείται ως απαλλαγή από τον καταλογισμό και όχι ως ευθύνη. Αλλά εκείνος θεωρεί την ευθύνη ανθρώπινο δικαίωμα, συνώνυμο της αυτονομίας. Μάλιστα, αποδίδει την ελληνική διαφθορά στο έλλειμμα ευθύνης, το οποίο θρέφει η «οικογενειοκρατία που ευδοκιμεί και δημιουργεί εκείνο το αλληλέγγυο αίσθημα διαπλοκής, το οποίο καλλιεργεί μέσα μας τα αντανακλαστικά εξαγοράς και συνενοχής, ματαιώνοντας κάθε έννοια ευρύτερης ευθύνης στο πλαίσιο μιας κοινωνίας “κολλητών” και όχι πολιτών».
Στο βιβλίο του «Η λογική της παράνοιας», ο κ. Ράμφος θεωρεί την κρίση ευκαιρία ενηλικίωσης: να μετατρέψουμε το συναίσθημα σε ευαισθησία και να το συνδυάσουμε με τη λογική και την ευθύνη: Διότι, όπως είχε πει στην «Κ», «μόνο η λογική μπορεί να τροφοδοτήσει την ανάγκη μεγαλύτερων αφηρημένων σχημάτων: να με νοιάζει το σχολείο στην Αλεξανδρούπολη και να πληρώνω φόρους γι’ αυτό». Αν η υφή της κοινωνίας μας μας υποχρεώνει σε παιδισμό, όπως λέει ο φιλόσοφος, θα τον ξεπεράσουμε καλλιεργώντας ευρύτερους δεσμούς συνεννόησης και συνυπευθυνότητας.