Θυμάμαι ότι η γιαγιά μου τραγουδούσε με μεγάλο πάθος «Τα τρένα που φύγαν, αγάπες μου πήρανε», ένα παλιό τραγούδι του Ξαρχάκου που έβρισκα αφάνταστα λυπητερό. Οταν αργότερα διάβασα την «Αννα Καρένινα» και το τραγικό τέλος της, εδραιώθηκε μέσα μου η βεβαιότητα ότι τα τρένα έχουν φύση ρομαντική ασχέτως της πρακτικότητάς τους.
Η λογοτεχνία του 19ου αιώνα τα αγάπησε βαθιά, όσο και οι ονειροπόλοι ταξιδιώτες στις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, διότι εκτός των άλλων η αβίαστη ταχύτητά τους γέμιζε την ψυχή τους «με την ηρεμία και την ακινησία του τοπίου».
Ωστόσο το βιβλίο του Christian Wolmar «Υπερσιβηρικός» εκ πρώτης όψεως δεν είναι διόλου συναισθηματικό.
Ο συγγραφέας, κορυφαίος Βρετανός δημοσιογράφος που ασχολείται εδώ και χρόνια με το θέμα των συγκοινωνιών, έχει γράψει 11 ακόμη βιβλία για τους σιδηροδρόμους, την ιστορία και τη σχέση τους με την κοινωνικοπολιτική ανάπτυξη της Ευρώπης.
Ως εξειδικευμένος δημοσιογράφος και έντονα πολιτικοποιημένος άνθρωπος –διεκδίκησε το χρίσμα των Εργατικών προκειμένου να βάλει υποψηφιότητα για τη δημαρχία του Λονδίνου, και τελικώς υποστήριξε ένθερμα την πρόσφατη εκλογή του Σαντίκ Καν– έχει άποψη και θέσεις σχετικά με το παρόν και το μέλλον της σιδηροδρομικής βιομηχανίας στη χώρα του, και γενικότερα.
Αυτό σημαίνει ότι ο «Υπερσιβηρικός» αποτελεί το προϊόν σοβαρής ερευνητικής δουλειάς με πληροφορίες, στοιχεία, εικόνες, χάρτες, σημειώσεις και βιβλιογραφία. Είναι λοιπόν ένα πολύτιμο εγχειρίδιο για όποιον θέλει να μάθει τα πάντα σχετικά με τη μακρύτερη σιδηροδρομική γραμμή του κόσμου.
Στις σχεδόν 350 σελίδες του αναλύονται εμπεριστατωμένα η σημασία, η αξία και οι επιπτώσεις που είχε για τη ρωσική και την ευρύτερη ευρωπαϊκή και ασιατική ιστορία η διάνοιξη και η λειτουργία του πιο φιλόδοξου σιδηροδρομικού έργου του 19ου αιώνα. Ομως το βιβλίο έχει κι έναν περισσότερο λογοτεχνικό υπότιτλο: «Εως την άκρη του κόσμου». Αυτός ήταν άλλωστε ο πρωτότυπος τίτλος της αγγλικής έκδοσης. Ετσι γίνεται φανερή η διάθεση του συγγραφέα να ξεπεράσει τα όρια της δημοσιογραφικής έρευνας και να δημιουργήσει ένα μύθο.
Ο Paul Theroux στο αξεπέραστο ταξιδιωτικό βιβλίο του «Το μεγάλο σιδηροδρομικό παζάρι», στο οποίο περιγράφει το καταπληκτικό ταξίδι του από το Λονδίνο μέχρι την Ιαπωνία και πίσω πάλι πάντα και μόνον σιδηροδρομικώς, γράφει: «Τα πάντα μπορούν να συμβούν πάνω σε ένα τρένο». Πόσο μάλλον όταν μιλάμε για το τρένο των τρένων. Ξεκινώντας από τη Μόσχα και τερματίζοντας στο Βλαδιβοστόκ, ο Υπερσιβηρικός κάνει το μεγαλύτερο σιδηροδρομικό ταξίδι παγκοσμίως σε μήκος περίπου 9.500 χιλιομέτρων. Ο Paul Theroux έγραφε τη δεκαετία του 1970 ότι οι σιδηρόδρομοι κάθε χώρας κουβαλάνε επάνω τους τα βασικά χαρακτηριστικά της κουλτούρας της και αντιπροσωπεύουν την κοινωνία στη οποία ανήκουν με μεγάλη ακρίβεια.
Από τα ρωσικά τρένα θυμάται ένα σαμοβάρι σε κάθε βαγόνι, τα ανοξείδωτα μπολ με σούπα μπορς που σέρβιρε το εστιατόριο, τις καμπίνες της Σκληρής και της Μαλακής θέσης και το τεράστιο πρόσωπο του Λένιν σε κάθε σταθμό.
Για τη σούπα, ως το μόνο βρώσιμο φαγητό του εστιατορίου, μας διαβεβαιώνει και ο Wolmar που ταξίδεψε με τον Υπερσιβηρικό το 2012. Οσο για τη δυνατότητα που είχαν οι πιο εύποροι ταξιδιώτες (δυτικοί ή και Σοβιετικοί πολίτες) να ταξιδεύουν στα βαγόνια της «μαλακής» κατηγορίας (η κομμουνιστική ιδεολογία δεν επέτρεπε να ονομάζονται βαγόνια α΄ και β΄ θέσης), μαθαίνουμε ότι ήταν νεωτερισμός που εφαρμόστηκε κατά τη μεταπολεμική περίοδο, σε μια προσπάθεια να κερδίσει η χώρα σκληρό συνάλλαγμα από τον τουρισμό.
Αυτές είναι λίγες μόνον από τις ιστορίες που περιέχει το βιβλίο του Wolmar. Ωραίες ανεκδοτολογικές αφηγήσεις ανακατεύονται με στατιστικά στοιχεία και ιστορικές αναδρομές καταφέρνοντας να αποδώσουν τη γοητευτική φυσιογνωμία του Μεγάλου Κόκκινου Σιδηρόδρομου από τη σύλληψή του ως ιδέα μέχρι τη σχεδόν μυθιστορηματική κατασκευή του (το έργο ξεκίνησε το 1891, ολοκληρώθηκε το 1916 και χαρακτηρίστηκε ένα από τα μεγαλύτερα θαύματα της μηχανικής στον κόσμο) και την περιπετειώδη χρήση του, η οποία επηρεάστηκε και επηρέασε τα μεγάλα γεγονότα της εποχής του.
Οι άνθρωποι με τις επιδιώξεις, τις φιλοδοξίες, τα όνειρα και τις μικρότητές τους δεν λείπουν από τούτο το χρονικό. Κάποιοι από αυτούς είναι πρωταγωνιστές, όπως ο οραματιστής Σεργκέι Βίτε, ο σιδηροδρομικός υπάλληλος από την Οδησσό που διέγνωσε τη σημασία του έργου, αποδείχτηκε άξιος πολιτικός και έφτασε μέχρι τα ύπατα αξιώματα του κράτους αναλαμβάνοντας υπουργός Οικονομικών της Ρωσίας. Γι’ αυτόν, άλλωστε, ο συγγραφέας δεν κρύβει τον θαυμασμό του.
Σημαντικοί επίσης για την εξέλιξη της ιστορίας ήταν οι δύο τσάροι, ο Αλέξανδρος Γ΄ και ο γιος του Νικόλαος Β΄, που πείσθηκαν για τη γεωπολιτική σημασία του έργου και χρηματοδότησαν την κατασκευή του.
Βεβαίως, πρωταγωνιστής του Υπερσιβηρικού είναι ακόμη ο Λέων Τρότσκι, ο οποίος εγκατέστησε σε ένα βαγόνι του το στρατηγείο του με τηλεγραφείο, τυπογραφείο και ραδιοφωνικό σταθμό στη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου μεταξύ Λευκών και μπολσεβίκων.
Σίγουρα είναι και ο Στάλιν, όπως επίσης ο στενός του συνεργάτης, ο φοβερός Λαζάρ Καγκάνοβιτς (το παρατσούκλι του ήταν «Αμαξοστοιχία») που είχε, κατά τον Wolmar, «το περισσότερο αίμα στα χέρια του» από όλους όσοι ανήκαν στον στενό κύκλο του Πατερούλη, και ανέλαβε την ευθύνη των σιδηροδρόμων μετά την εκδίωξη του Τρότσκι.
Ο «Υπερσιβηρικός» του Wolmar, ενώ δείχνει το ερευνητικό ρεπορτάζ ενός δημοσιογράφου-εξπέρ των μεταφορών για τη δημιουργία και λειτουργία ενός τεχνολογικού θαύματος, στην ουσία είναι κάτι βαθύτερο.
Και γοητευτικότερο. Είναι το δελτίο ταυτότητας ενός εκπληκτικού μηχανικού επιτεύγματος σε μια από τις δυσκολότερες διαδρομές του πλανήτη και ταυτόχρονα η εξιστόρηση των διαρκών αλλαγών που μας επιβάλλει η Ιστορία. Είναι ουσιαστικά το «Ταξίδι έως την άκρη του κόσμου», ο διακαής πόθος κάθε αληθινού ταξιδιώτη.
Οι αθέατοι πρωταγωνιστές
Οι περισσότεροι από εκείνους που μπαινοβγαίνουν στις σελίδες του βιβλίου είναι δευτεραγωνιστές ή κομπάρσοι του Υπερσιβηρικού: Οι χιλιάδες ανειδίκευτοι εργάτες που έστρωσαν τις γραμμές σε θερμοκρασίες πολύ κάτω του μηδενός, σε σαθρά και δύσκολα εδάφη, πολλές φορές με κόστος τη ζωή τους.
Οι διεφθαρμένοι εργολάβοι, που υπερκοστολόγησαν τα υλικά και εξακολουθούσαν να διατηρούν στο μισθολόγιο εργάτες που είτε είχαν εγκαταλείψει το έργο είτε είχαν πεθάνει.
Οι 400 χιλιάδες στρατιώτες που απομακρύνθηκαν από τη Μόσχα μέσω του Υπερσιβηρικού, 10 ημέρες πριν εκδηλωθεί η επίθεση της ναζιστικής Γερμανίας στη Σοβιετική Ενωση.
Οι εκτοπισμένοι, που μεταφέρονταν από τις πόλεις στα γκουλάγκ τα χρόνια των σταλινικών εκκαθαρίσεων. Οι εσωτερικοί μετανάστες, που χάρη στον Μεγάλο Σιδηρόδρομο κατέφθασαν στη Σιβηρία, μια γη της Επαγγελίας όπου άνθησαν κατά τη μεταπολεμική περίοδο η βιομηχανία και η γεωργία.
Christian Wolmar «Υπερσιβηρικός. Εως την άκρη του κόσμου»,
εισαγωγή Αναστάσης Βιστωνίτης, μτφρ. Δημήτρης Σταυρόπουλος, εκδ. Ψυχογιός, 2016
Paul Theroux «Το μεγάλο σιδηροδρομικό παζάρι», μτφρ. Αθανάσιος Ζάβαλος, Κέδρος, 2005