Οπως κάθε Αύγουστο, έτσι και φέτος, ο Δήμος Νισύρου όπου περνώ τις διακοπές μου και από όπου κατάγομαι οργάνωσε μια σειρά από ενδιαφέρουσες πολιτιστικές δραστηριότητες.
Στο καλαίσθητο φυλλάδιο που τύπωσε για να τις διαφημίσει μπορεί κανείς να διαβάσει και το απόσπασμα αυτό: «Σκοπός μας είναι η προβολή και η ανάδειξη της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του νησιού μας καθώς και η διάδοση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Αντιστεκόμαστε όσο μπορούμε στο να μην αλλοιωθεί το ύφος, το ήθος και η αυθεντικότητά της, που δυστυχώς η εποχή και η παγκοσμιοποίηση προσπαθούν να μας αλλοιώσουν, χάνοντας τις ρίζες και την ταυτότητά μας».
Προσπερνώ τη μάλλον αδόκιμη γραφή και στέκομαι στην ουσία: πρόκειται για ένα κλισέ που συμπυκνώνει κάποια φοβικά και έντονα συντηρητικά κοινωνικά αντανακλαστικά, που καλλιεργείται από πολύ νωρίς στο σχολείο (το απόσπασμα αυτό θα μπορούσε να έχει αντιγραφεί από μια σχολική έκθεση) και συντηρείται από τα ΜΜΕ, την Εκκλησία και μεγάλη μερίδα του πολιτικού προσωπικού, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης. Ως τέτοιο, διαθέτει τη δύναμη του αυτονόητου, διαμορφώνοντας ευρύτερες αξίες και συμπεριφορές. Εχουμε όμως αναρωτηθεί τι σχέση έχει με την πραγματικότητα;
Ερώτημα πρώτο: Ποια είναι η «ιδιαίτερη φυσιογνωμία του νησιού» που κινδυνεύει; Προφανώς η Νίσυρος (αλλά και η Ελλάδα γενικότερα) δεν διαθέτει μια αναλλοίωτη και μοναδική φυσιογνωμία – και γι’ αυτό η αναζήτηση του «αυθεντικού» είναι πάντα προβληματική. Αντίθετα, η φυσιογνωμία της είναι μεταλλασσόμενη, πολυδιάστατη και γι’ αυτό αόριστη. Αν ρωτήσεις δέκα κατοίκους του νησιού, θα λάβεις δέκα διαφορετικές απαντήσεις. Αν παρ’ όλα αυτά έπρεπε να υπογραμμίσω μια κυρίαρχη διάσταση της φυσιογνωμίας του νησιού, αυτή θα ήταν αναμφίβολα η μετανάστευση. Χιλιάδες είναι οι οικογένειες που στη διάρκεια του 20ού αιώνα (για να μην πάμε πιο πίσω) αναζήτησαν την τύχη τους σε μακρινές χώρες.
Η γιαγιά μου γεννήθηκε στη Σεβαστούπολη της Ρωσίας, ενώ σήμερα ανθούν πολυάριθμες και ζωντανές κοινότητες Νισυρίων στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στην Αυστραλία, στενά συνδεδεμένες με τον τόπο καταγωγή τους μέσα από πλειάδα συλλόγων, περιοδικών και δραστηριοτήτων. Δεν είναι τυχαίο πως σημαντικές λαογραφικές μελέτες που συνέβαλαν στην καταγραφή της πολιτιστικής της κληρονομιάς έγιναν στη Διασπορά.
Και τι είναι η μετανάστευση, δηλαδή η μετακίνηση ανθρώπων έξω από τα εθνικά τους σύνορα, αν όχι κεντρική διάσταση της παγκοσμιοποίησης; Αν όμως η παγκοσμιοποίηση είναι συστατικό στοιχείο της φυσιογνωμίας του νησιού, πώς γίνεται να αποτελεί κίνδυνο;
Ερώτημα δεύτερο: Πού βασίζεται η οικονομία του νησιού σήμερα; Σε μεγάλο βαθμό στον τουρισμό, μια κατ’ εξοχήν εξωστρεφή δραστηριότητα. Η μαζική και διεθνής μετακίνηση ανθρώπων για ψυχαγωγικό σκοπό (δηλαδή ο τουρισμός) αποτελεί και αυτή πτυχή της παγκοσμιοποίησης. Συγχρόνως, η Νίσυρος εξάγει μεγάλες ποσότητες ελαφρόπετρας στο εξωτερικό, απασχολεί δεκάδες οικονομικούς μετανάστες, κυρίως Αλβανούς, χωρίς τους οποίους δεν θα ήταν δυνατή η οικοδομική δραστηριότητα, ενώ όλα τα μεγάλα δημόσια έργα που έχουν γίνει, όπως το εργοστάσιο αφαλάτωσης που έλυσε το χρόνιο πρόβλημα της λειψυδρίας, οι δρόμοι, τα σχολεία κ.λπ. (αλλά και πολλά ιδιωτικά έργα), έχουν χρηματοδοτηθεί σε μεγάλο βαθμό από την Ευρωπαϊκή Ενωση μέσω των ΕΣΠΑ. Επομένως, όχι μόνο δεν κινδυνεύει η Νίσυρος από την παγκοσμιοποίηση, αλλά ζει απ’ αυτή.
Ερώτημα τρίτο: Δεν αποτελεί ο τουρισμός απειλή για την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του νησιού; Η ανάπτυξή του την τελευταία εικοσαετία όχι μόνο δεν την έχει υπονομεύσει αλλά αντίθετα την έχει αναδείξει. Τα πανηγύρια συνεχίζονται και μεγαλώνουν, η καλλιέργεια της παραδοσιακής μουσικής αναπτύσσεται, τα πανέμορφα βυζαντινά ξωκλήσια αναπαλαιώνονται, τα εγκαταλελειμμένα ορεινά χωριά αναστηλώνονται. Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί πως η Νίσυρος έχει γνωρίσει μια αξιοσημείωτη άνθηση τα τελευταία τριάντα χρόνια.
Δεν υπάρχουν προβλήματα; Βεβαίως, όπως παντού. Η ιδιαιτερότητα του νησιού ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη φυσική του ομορφιά και ιδιαίτερα τη βλάστηση που θα ήταν αδύνατη δίχως τις αναβαθμίδες που έχτισαν οι παλαιότερες γενιές. Και όμως, αυτές καταστρέφονται και το έδαφος διαβρώνεται εξαιτίας της ανεξέλεγκτης βοσκής γιδοπροβάτων. Τα όμορφα μονοπάτια του νησιού δεν συντηρούνται, η διαχείριση σκουπιδιών και αποβλήτων είναι πρωτόγονη και ορισμένες συλλογικές και ατομικές αρχιτεκτονικές επιλογές όχι πάντα οι καλύτερες. Τα μεγάλα προβλήματα του νησιού δεν προκύπτουν δηλαδή από την παγκοσμιοποίηση αλλά από την κακοδιαχείριση.
Με λίγα λόγια, το φυλλάδιο του δήμου προσφέρει ένα έξοχο δείγμα της χαώδους διάστασης που υπάρχει ανάμεσα σε μια διαδεδομένη πεποίθηση και στην πραγματικότητα. Η πεποίθηση αυτή, και όχι η παγκοσμιοποίηση, συνιστά κίνδυνο, γιατί ενισχύει τη ροπή μας προς την εσωστρέφεια τη στιγμή που η παράδοση και οι επιδόσεις μας είναι ιδιαίτερα εξωστρεφείς.
Θα προκόψουμε ως χώρα όταν αντιληφθούμε πως η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μια απειλή που πρέπει να φοβόμαστε αλλά η ευκαιρία που πρέπει να αρπάξουμε και να διαχειριστούμε. Ηρθε επιτέλους η ώρα να απαλλαγούμε από τις στρεβλές φοβίες που στοιχειώνουν τη συλλογική μας συνείδηση χωρίς να έχουν καμία βάση στην πραγματικότητα.
*Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.