Οταν οικογενειακοί φίλοι έφερναν δώρα από τα ταξίδια στα Γιάννενα, οι γυναίκες λαχταρούσαν να θαυμάσουν περίτεχνα ασημένια κοσμήματα ή τις παραγγελίες που είχαν δώσει. Συνήθως δίσκοι σερβιρίσματος από βαρύ ασήμι ή κηροπήγια και καράφες με ασημένιο δέσιμο στον «λαιμό» για τα γιορτινά πλούσια δείπνα. Κομμάτια διαλεχτά που αναλάμβαναν οι ξακουστοί τεχνίτες της οδού Αβέρωφ. Οταν ακόμη τον δρόμο με τα ονομαστά εργαστήρια σκέπαζε ο θόρυβος από τα σφυριά που χτυπούσαν τα σπιτσούνια, τα μακρόστενα μικρά ατσάλινα εργαλεία. Αν η παραγγελία αφορούσε κουταλάκια του γλυκού χρειάζονταν τα παντέφια. Καλούπια για την αναπαραγωγή αντικειμένων, αρσενικό και θηλυκό, στα οποία γέμιζαν με χώμα τα κενά κι ασφάλιζαν με πείρους, πριν ο τεχνίτης διοχετεύσει το λιωμένο μέταλλο.
Τώρα στην οδό Αβέρωφ, που οδηγεί στο κάστρο Ιωαννίνων, τα εργαστήρια είναι λιγοστά. Κι εκείνος ο σάλος των σφυριών μοιάζει ξεχασμένος. Η πρόοδος της αργυροχοΐας έκανε το άλμα της. Αλλά η παράδοση που πέρασε από τη μια γενιά στην άλλη, έμεινε. Αν θέλει κάποιος να μάθει τα βήματα που ακολουθούσαν οι παλιοί τεχνίτες για τη μορφοποίηση και τη διακόσμηση των αργυρών αντικειμένων, αρκεί μια επίσκεψη στο νέο στολίδι της πόλης: το Μουσείο Αργυροτεχνίας, το ένατο και τελευταίο «παιδί» του δικτύου μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς.
Ο άλλοτε παραιτημένος δυτικός προμαχώνας της νοτιοανατολικής ακρόπολης Ιτς Καλέ δέχτηκε τη φροντίδα ανθρώπων που γνωρίζουν τι σημαίνει προστασία αλλά και ανάδειξη μνημείου. Το μουσείο καταλαμβάνει τις δύο στάθμες του προμαχώνα, μαζί και το γειτονικό κτίσμα των παλιών μαγειρείων όπου στεγάζονται η αίθουσα πολλαπλών χρήσεων και ο χώρος για τα εκπαιδευτικά προγράμματα.
Το έργο αναδεικνύει τον πολιτισμό του τόπου
Διαμορφωμένο με σεβασμό, το μουσείο προβάλλει την προβιομηχανική τεχνολογία της αργυροχρυσοχοΐας με την οποία ταυτίστηκε η Ηπειρος, τη διάσωση και την προβολή της.
Βίντεο, εφαρμογές, φωτογραφίες, παιχνίδια αφηγούνται όλα τα στάδια, καλύπτοντας τη μεταβυζαντινή περίοδο έως τον 20ό αι. Γιατί «Τα Γιάννενα θεωρούνται το κέντρο της τέχνης και της μόδας για όλους τους κομψευόμενους της Ρούμελης», έγραφε το 1938 στο Λονδίνο ο Σκωτσέζος διπλωμάτης και πολιτικός David Urghart.
Η περιήγηση του επισκέπτη ξεκινά με πολύτιμες πληροφορίες για τα Ιωάννινα, τους Καλαρρύτες και την αργυροχρυσοχοΐα στα χρόνια του Αλή Πασά. Τα εκκλησιαστικά έργα μαρτυρούν επικοινωνία με τη Δυτική Ευρώπη και τη Μολδοβλαχία, ενώ η διακόσμηση των όπλων επαφές με τα εργαστήρια του σημερινού Μαυροβουνίου.
Η Ευρώπη στα τέλη του 15ου αι. άρχισε να ενδιαφέρεται για τα μεταλλεία που εγκατέλειψε στο τέλος του Μεσαίωνα. Η Σαξωνία και η Βοημία ήταν πρωτοπόρες. Στα μεταλλεία Σιδηροκαυσίων της Χαλκιδικής ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής εισήγαγε μέσα του 16ου αι. καινοτομίες, ενώ εκείνα του Λαυρίου προμήθευαν τους τεχνίτες με ασήμι.
Στην προβιομηχανική περίοδο ο χρυσός και το ασήμι προέρχονταν από την ανακύκλωση παλαιών ασημικών, το λαγάρισμα. Το αναλάμβαναν οι γυρολόγοι στην ύπαιθρο. Χώμα με στάχτη και τριμμένο κεραμίδι στη γούβα, τοποθετούσαν έπειτα τα ασημικά μαζί με μόλυβδο, τα σκέπαζαν με ξύλα και μετά από ολόκληρη διαδικασία έφτιαχναν την πλάκα ασημιού ή το γράνα, τους κόκκους του.
Ούτε υγιεινή ήταν η εργασία, ούτε εύκολη. Εξίσου δύσκολο ήταν και το άνοιγμα του φύλλου με σφυριά, σε επίπεδο αμόνι, κάτι που σήμερα ανέλαβε ο ηλεκτρικός κύλινδρος. Η χύτευση με τα παντέφια ήταν η οικονομικότερη μέθοδος μορφοποίησης.
Στην έκθεση του Μουσείου Αργυροχοΐας τα σχετικά βίντεο λύνουν κάθε απορία του επισκέπτη. Στα χρόνια του Μεσαίωνα οι τεχνίτες εργάζονταν στο δάπεδο κατά την ισλαμική παράδοση, την οποία ακολούθησε και η ηπειρώτικη αργυροχρυσοχοΐα έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Αντίθετα, στη Δυτική Ευρώπη δούλευαν καθιστοί γύρω από πάγκους. Επάνω τους, στερέωναν δερμάτινες ποδιές για να μην χάνονται τα ρινίσματα από την επεξεργασία. Αργότερα καθιερώθηκαν τα συρτάρια. Στα Γιάννενα, στα μέσα του 20ού αιώνα.
Η συρματερή τεχνική, που θαυμάζουμε σε διαδήματα, πόρπες, κοσμήματα, μοιάζει εξαντλητική όταν μας την περιγράφουν. Σύρμα που καίγεται πάνω σε μεταλλικό πλέγμα για να είναι εύκαμπτο και ύστερα μεταφέρεται με τα λεπτά τσιμπίδια. Λεπτοδουλειά, που θέλει υπομονή και φαντασία. Οπως η διακόσμηση με σαβάτι.
Ο χρυσικός ή κουγιουμτζής ήταν ο τεχνίτης που δούλευε ασήμι και χρυσό. Αυτός στα μέσα στου 20ού αι. έπρεπε να γνωρίζει πολύ περισσότερα: Επισκευή ρολογιών, τοποθέτηση φακών οράσεως σε σκελετούς ακόμη και χύτευση χρυσών δοντιών με τη μέθοδο του χαμένου κεριού.
Οι ανδρικές παραγγελίες της εποχής είναι φτιαγμένες με κόπο και μεράκι από επιδέξιους Γιαννιώτες μάστορες. Οπλα, πιστόλες, σπάθες, παλάσκες με την ημισέληνο, φυλακτά, χαϊμαλιά, καλαμάρια.
Σ’ αυτούς είχε αναθέσει ο Καποδίστριας το 1828 τη διακόσμηση των ασημένιων γιαταγανιών, δώρα σε οπλαρχηγούς της επανάστασης. Οι νύφες των εύπορων οικογενειών ήθελαν σαμτάνια, όπως έλεγαν τα κηροπήγια και λεγενόμπρικα για το νίψιμο των χεριών.
Οι εβραϊκές αρχοντικές οικογένειες παράγγελναν για την προίκα ασημένια θήκη του μιγλά. Η περγαμηνή με τα ιερά κείμενα προστατευμένη σε ασημένια θήκη. Σύμβολα κύρους και κοινωνικής καταξίωσης όλα.
Επειτα, στον 20ό αιώνα, τα ασημένια μαχαιροπίρουνα και οι δίσκοι αποτελούσαν τις παραγγελίες των αστικών σπιτιών.
Μην ξεχνάμε όμως και τον ρόλο της Εκκλησίας, που ήταν βασικός παραγγελιοδότης για τον εξοπλισμό των εκκλησιών και των μονών.
Η πολυτελής αρχιερατική μίτρα (1636), αφιέρωμα των χριστιανών της πόλης των Ιωαννίνων στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του όρους Σινά, είναι ένα από τα σημαντικά έργα. Οπως και ο εντυπωσιακός πολυέλαιος (1752) των αδερφών Σερμπάνου και Ευσταθίου Σουγδουρή.
Η φήμη ολόκληρων περιοχών της Ηπείρου και τεχνιτών ταξίδεψε εκτός Ελλάδας. Ο Σωτήρης Βούλγαρης από τους Καλαρρύτες, ο οποίος αργότερα ίδρυσε τον οίκο Bulgari, όπως και ο Δημήτρης Κρέμος από τη Νέβεσκα, ήταν κάποιοι απ’ αυτούς, επίσης οι αδερφοί Νέσση, ο Γεράσιμος Ιωαννίδης κ.ά.
Αν στο ισόγειο η έκθεση έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, στον όροφο έχει αντικειμενοκεντρικό. Οι γυάλινες από διπλά κρύσταλλα προθήκες που ήρθαν από την Ιταλία, «αιωρούνται» αποκαλύπτοντας τη λεπτοδουλειά πάνω στις πιστόλες, τις μπαρουτόβεργες, τα φυλαχτά, ένα πανέμορφο μεδουλάρι (θήκη με μεδούλι για τη λίπανση των όπλων), τα ρολόγια τσέπης, τα φλιτζανάκια καφέ, τα κοσμήματα από κοράλλια.
Ακόμη και η διαδραστική εφαρμογή στην οποία το κοινό επιλέγει από το θεματολόγιο ένα σχέδιο, και αυτομάτως ξετυλίγονται όλες οι πληροφορίες (σχεδιαστής, θέμα κ.ά.), είναι αποκαλυπτική. Το σχέδιο για περιδέραιο του Νικόλαου Κόντου, που βλέπουμε στην οθόνη, σχεδιάστηκε στα μέσα του 20ού αι. για τον Ηλία Λαλαούνη. Εξαιρετικός ο κατάλογος, συμπλήρωμα της επίσκεψης στο μουσείο (είσοδος 3 ευρώ και 1,5 το εισιτήριο).
Το επόμενο βήμα
Οπως και τα άλλα μουσεία της σειράς (Υδροκίνησης στη Δημητσάνα, Μετάξης στο Σουφλί, Περιβάλλοντος στη Στυμφαλία, Μαρμαροτεχνίας στην Τήνο, Ελιάς στην Σπάρτη, Πλινθοκεραμοποιίας στον Βόλο, Ελαιουργίας στη Λέσβο, Μαστίχας στη Χίο), έτσι και το Μουσείο Αργυροτεχνίας στα Ιωάννινα αναδεικνύει την πολιτιστική κληρονομιά και ταυτότητα του τόπου.
Εργο που υλοποιήθηκε από το Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς στο πλαίσιο του Επιχειρηματικού Προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα» ΕΠΑΝ ΙΙ, στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007 – 2013 και συγχρηματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, είναι μέρος της αρτηρίας που απλώνεται στην περιφέρεια την τελευταία 15ετία.
Ενα επιτυχημένο πείραμα σύμπραξης μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα, που υποστηρίζει τοπικές κοινωνίες και οικονομίες. «Καταδεικνύει ότι η Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορεί να λειτουργήσει σαν μοχλός ανάπτυξης και μέσα από τον πολιτισμό», είπε στα εγκαίνια η πρόεδρος του ΠΙΟΠ κ. Σοφία Στάικου.
Πρότεινε μάλιστα την καθιέρωση μιας ετήσιας συνάντησης, ένα είδος συνεδρίου, σε έναν από τους δήμους, εναλλάξ κάθε φορά, όπου θα συντονίζονται πρωτοβουλίες και παρεμβάσεις σε αυτούς τους εννέα τόπους της περιφέρειας.
Το επόμενο βήμα είναι οι δράσεις στο εξωτερικό, ώστε να αξιοποιηθούν νέοι δρόμοι και «να προσθέσουμε έτσι μεγαλύτερη υπεραξία για τον τόπο, τον πολιτισμό και τον τουρισμό, στο μέτρο του δυνατού». Το 9ο Μουσείο του Δικτύου έχει και συμβολική σημασία.
Δημιουργήθηκε, όπως τόνισε, «σε μια ιστορική πόλη της Ελλάδας, η οποία είχε πάντα την πρωτοπορία στις ευεργεσίες και την προσφορά στο τόπο, πρωτοπορία στο εμπόριο, τα γράμματα, την παραγωγή και την εξωστρέφεια.
Αντιπροσωπεύει στις συνειδήσεις όλων μας μία Ελλάδα που διεκδικεί, ομονοεί, συνεργάζεται και δημιουργεί – είναι μία αναφορά αισιοδοξίας, που αποτελεί και την προοπτική διεξόδου για τη χώρα μας».
Υποσχέθηκε να είναι στο πλευρό των ανθρώπων της παραγωγής και της δημιουργίας. «Μαζί τους θα δώσουμε τη μάχη για την Ελλάδα που μας αξίζει».