Αποτελεί ειρωνεία, ίσως, ότι ο εικοστός αιώνας χαρακτηρίστηκε «ο αιώνας των άκρων». Η ειρωνεία έγκειται στη σχέση που έχουμε τα τελευταία χρόνια αναπτύξει, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, με την έννοια των άκρων. Φυσικά, δεν μιλούμε για τα ίδια άκρα, τότε και τώρα. Να που όμως, μετά μια μακρά περίοδο σχετικού, αλλά σίγουρα εξελιγμένου, ανθρωπισμού (τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον δυτικό κόσμο), ερωτοτροπούμε και πάλι με τα άκρα: την ολοένα αυξανόμενη τάση, που θέλει τη βία να μη μοιάζει τόσο απεχθής αλλά, αντίθετα, αποτελεσματική και, το χειρότερο, δίκαιη. Επίσης, να που παρουσιάζονται ξανά στη Δύση στρατόπεδα (προς Θεού: όχι τα ίδια με εκείνα των ναζί και των Σοβιετικών), πάντως χώροι ασφυκτικού περιορισμού ανέστιων ανθρώπων, όπου, κάθε τόσο, οι άνθρωποι αυτοί πεθαίνουν. Ή: οι Βρετανοί έπραξαν κάτι «ακραίο» με το Brexit, οι Αμερικανοί ψήφισαν έναν «ακραίο» για πρόεδρο (ο οποίος οραματίζεται τείχη), νεοναζί λαμβάνουν ψήφους, φανατικοί μουσουλμάνοι μακελεύουν ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, μουσουλμάνοι τσουβαλιάζονται όλοι, οι γυναίκες τους, τα παιδιά τους, στα τυφλά ως ανεπιθύμητοι. Το στίγμα είχε δοθεί νωρίτερα, με τον εξαγνισμό των βασανιστηρίων από τον Λευκό Οίκο του προέδρου Μπους.
Οι σκέψεις αυτές έρχονται στον νου καθώς πληροφορούμαστε τον θάνατο του βουλγαρικής καταγωγής στοχαστή και θεωρητικού της λογοτεχνίας Τσβετάν Τοντόροφ (στα 77 του). Ανασύρω από τη βιβλιοθήκη ένα παλαιότερο βιβλίο του, με τίτλο «Απέναντι στο ακραίο» (μτφρ. από τα γαλλικά: Βασίλης Τομανάς, εκδ. Νησίδες, 2002).
Εκκινώντας από ένα ταξίδι του στη Βαρσοβία το 1987, ο Τοντόροφ ανατρέχει στην ευρωπαϊκή ιστορία και στα φαντάσματα του 20ού αιώνα, πατώντας με το ένα πόδι στα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης και με το άλλο στα σοβιετικά γκουλάγκ. Οπως γράφει: «Δεν πιστεύω ότι το κακό έχει αλλάξει φύση: είναι πάντα να αρνιόμαστε σε κάποιον το δικαίωμά του να είναι πλήρως ανθρώπινος».
Ενθυμούμενος δυσάρεστα περιστατικά της παιδικής του ηλικίας στην κομμουνιστική Βουλγαρία, υπογραμμίζει πως ένα από τα «πιο χτυπητά χαρακτηριστικά των ολοκληρωτικών καθεστώτων είναι ότι όλοι γίνονται συνεργοί, όλοι είναι συνάμα κρατούμενοι και φύλακες, θύματα και δήμιοι».
Ο κόσμος μας άλλαξε πολύ από τότε. Κι ωστόσο, μια ενοχλητική ηχώ πλανιέται ακόμη. Αντηχεί σαν από εφιαλτικό όνειρο: το πώς αρνιόμαστε σήμερα, π.χ., με ευκολία «σε κάποιον το δικαίωμά του να είναι πλήρως ανθρώπινος». Η σημερινή πόλωση, η τοξικότητα, φέρουν μέσα τους μικρόβια του κοντινού παρελθόντος μας. Ή, αλλιώς, υποφέρουμε από μια νοσηρή νοσταλγία.