Δεν ξέρω αν ποτέ στο παρελθόν μπορούσε να διαισθανθεί κανείς μια τόσο βαριά απόγνωση να διατρέχει την κοινωνία – τουλάχιστον εγώ δεν θυμάμαι κάτι αντίστοιχο. Το χειρότερο είναι πως η απόγνωση αυτή φαίνεται να συνοδεύεται από την παγίωση της αντίληψης πως η μόνη εφικτή πραγματικότητα είναι η χειρότερη δυνατή. Ετσι εξηγείται και η καλλιέργεια αδιανόητων απόψεων, όπως ότι η καταστροφή (η δραχμή) συνιστά ένα είδος λύτρωσης και διεξόδου.
Δύο χρόνια μετά την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία δεν έχει απομείνει πλέον ούτε ίχνος της «ελπίδας που ερχόταν». Καλώς ή κακώς, το κόμμα αυτό είχε αρχικά καταφέρει να δημιουργήσει στην κοινωνία ένα μεγάλο απόθεμα θετικής προδιάθεσης, το οποίο διέψευσε με οικτρό τρόπο, οδηγώντας τη στο σημερινό αδιέξοδο. Μπορεί ενδεχομένως η κατάσταση αυτή να λειτουργεί βραχυπρόθεσμα υπέρ της κυβέρνησης, αλλά ταυτόχρονα συμβάλλει στην αργή αλλά σταθερή καταβύθιση και αποσάθρωση της χώρας.
Η απόγνωση είναι απόλυτα κατανοητή, αλλά δεν παύει να είναι τρομερά επικίνδυνη. Και αυτό γιατί η πραγματικότητα δεν διαμορφώνεται μόνο από αντικειμενικούς παράγοντες αλλά και από τη συλλογική, υποκειμενική της σύλληψη, με τρόπο που συχνά μετατρέπει καθόλου αναπόφευκτες εξελίξεις σε αυτοεκπληρούμενες προφητείες (που εκ των υστέρων ερμηνεύονται ως αναπόφευκτες).
Για να γυρίσει όμως η κατάσταση στη χώρα, πρέπει να αλλάξει και η στάση της κοινωνίας. Αν δεν πιστέψει η ίδια η κοινωνία στη σωτηρία της, τότε δεν υπάρχει περίπτωση αυτή να επιτευχθεί. Με τις υπάρχουσες συνθήκες, το πράγμα λοιπόν μοιάζει εντελώς αδιέξοδο. Λύση όμως υπάρχει και είναι μάλλον πιο απλή απ’ ό,τι θα μπορούσε ίσως να φανταστεί κανείς.
Η στάση της κοινωνίας μπορεί να αλλάξει μόνο από τα πάνω και αυτό γιατί αποτελεί ένα κλασικό «πρόβλημα συντονισμού», όπως είναι γνωστό στη θεωρία παιγνίων. Πρόκειται για καταστάσεις όπου, ενώ υπάρχουν επιλογές που είναι θετικές για όλους (ή τουλάχιστον τους περισσότερους), προϋπόθεση για την επίτευξή τους είναι η ευθυγράμμιση όλων σε αυτές. Ο ρόλος μια ανώτερης αρχής, π.χ. μιας κυβέρνησης, είναι κρίσιμος και συνίσταται στην ανάδειξη της επιλογής πάνω στην οποία θα συντονιστεί η κοινωνία. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω πώς λειτουργεί αυτό με ένα απλό παράδειγμα.
Το πρωί της Πέμπτης, τέσσερα άτομα επιτέθηκαν με βαριοπούλες και κατέστρεψαν ένα λεωφορείο στο Γαλάτσι. Καμία σύλληψη δεν έγινε. Το βράδυ της Δευτέρας, ομάδα νεαρών κατέστρεψε την πρόσοψη του καινούργιου εκδοτηρίου εισιτηρίων των ΣΤΑΣΥ σε σταθμό τραμ της Γλυφάδας. Μία εβδομάδα πριν, μια ομάδα περίπου 40 ατόμων, που φέρεται να βγήκε από την Πανεπιστημιούπολη του Ζωγράφου, μπήκε σε τέσσερα σταθμευμένα λεωφορεία και αφού ανάγκασε τους οδηγούς να βγουν έξω από τα οχήματα αφαίρεσε 21 ακυρωτικά μηχανήματα από αυτά. Αυτό συνέβη μέρα μεσημέρι, αλλά παρ’ όλ’ αυτά δεν σημειώθηκε καμία σύλληψη. Τα περιστατικά αυτά είναι σχεδόν καθημερινά, έχουν ξεκινήσει εδώ και καιρό και περιλαμβάνουν πυρπολήσεις οχημάτων και φθορά υποδομών. Η δημόσια περιουσία, και μάλιστα σε έναν κρίσιμο τομέα για την καθημερινότητα των πολιτών, καταστρέφεται και κανείς δεν φαίνεται να κάνει το παραμικρό γι’ αυτό. Συγχρόνως, οι αστικές συγκοινωνίες βυθίζονται στα χρέη και στην κακοδιοίκηση. Οπως έγραψε πρόσφατα ο Πάσχος Μανδραβέλης, το Δ.Σ. του ΟΑΣΑ αποτελείται από κομματικά στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ με μηδενική εμπειρία από σύγχρονη λειτουργία επιχειρήσεων. Ο πρόεδρός του ήταν υποψήφιος δήμαρχος Γλυφάδας με τον ΣΥΡΙΖΑ, ενώ στις ΣΤΑΣΥ πρόεδρος τοποθετήθηκε ένας υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος με τον Γαβριήλ Σακελλαρίδη.
Η κοινωνία καλείται να χρηματοδοτεί ζημιές και φθορές με όλο και πιο δυσβάστακτους φόρους. Εχει πλέον εθιστεί να θεωρεί την ανωμαλία των ατιμώρητων και συνεχών βανδαλισμών και της κακοδιοίκησης από κομματικούς εγκάθετους στοιχείο της κανονικότητας. Ενώ δεν αποδέχεται την κατάσταση, σιωπά και ουσιαστικά συναινεί στην πράξη. Η στάση αυτή εκφράζει αλλά και διαιωνίζει την απόγνωση σε ένα σπιράλ παρακμής.
Φανταστείτε τώρα μια κυβέρνηση που έχει αποφασίσει να αντιδράσει στην κατάσταση αυτή. Πώς; Κατ’ αρχάς τοποθετώντας έμπειρους ανθρώπους στο τιμόνι της εταιρείας. Τέτοιοι υπήρχαν ώς το 2015 και εκδιώχθηκαν από την παρούσα κυβέρνηση. Ομως, η χρηστή διοίκηση από μόνη της, όσο απαραίτητη και να είναι, δεν αρκεί γιατί τα αποτελέσματα παίρνουν χρόνο και δεν είναι πάντοτε ορατά. Αντίθετα, η συνεχής, συνεπής και επίμονη καταπολέμηση του βανδαλισμού με συλλήψεις και παραδειγματική και ταχύτατη τιμωρία των ενόχων μπορεί να λειτουργήσει ως σημείο συντονισμού, εκπλήσσοντας την κοινωνία και αποδεικνύοντας ότι κάτι αλλάζει και πως η ασυδοσία δεν είναι πια κανόνας. Ο συνδυασμός ορισμένων τέτοιων μικρών αλλά εξαιρετικά στοχευμένων παρεμβάσεων έχει τη δύναμη να αλλάξει παγιωμένες κοινωνικές αντιλήψεις, παράγοντας παράλληλα στήριξη για μεγαλύτερες και πιο δύσκολες μεταρρυθμίσεις.
Είναι προφανές πως η παρούσα κυβέρνηση έχει πια χάσει το τρένο τέτοιων πρωτοβουλιών, αφού σπατάλησε τις μεγάλες και πολλαπλές ευκαιρίες που της δόθηκαν απλόχερα για να «γυρίσει» το αφήγημα. Ελπίζω να μας έχει απομείνει μια τελευταία ευκαιρία και, αν πράγματι ισχύει κάτι τέτοιο, να μη σπαταληθεί από την επόμενη κυβέρνηση, γιατί τότε σίγουρα δεν θα υπάρξει άλλη.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.