Μετά το Brexit και την εκλογή του Tραμπ, έχει ξεκινήσει μία συζήτηση για τα αίτια της επικράτησης του λαϊκισμού στον δυτικό κόσμο. Δίνοντας μία απλοϊκή εξήγηση στο φαινόμενο, οι αναλυτές υποστηρίζουν πως η κύρια αιτία της επικράτησής του είναι η παγκοσμιοποίηση. Οσο κλείνουν δυτικές παραγωγικές μονάδες τόσο κορυφώνεται η εργασιακή ανασφάλεια των μελών των μεσαίων δυτικών τάξεων, που βλέπουν τα πραγματικά τους εισοδήματα να παραμένουν στάσιμα και τις θέσεις εργασίας να μειώνονται. Οι αγανακτισμένοι ψηφοφόροι των μεσαίων τάξεων έτσι στρέφονται προς λαϊκιστικά κινήματα, ένας συνειρμός που ακούγεται λογικός. Η πραγματικότητα είναι, τελικά, διαφορετική.
O λαϊκισμός παρουσιάζεται από τους αναλυτές ως ένα πολιτικό δόγμα που υποστηρίζει πως η πολιτική εξουσία οφείλει να απορρέει απευθείας από τον λαό και να προστατεύει τα συμφέροντά του. Ο λαϊκιστής παρουσιάζει τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις ως το αντίπαλον δέος. Στην προεκλογική του εκστρατεία, ο Tραμπ έβαλε απέναντί του τις ελίτ αυτοπαρουσιαζόμενος ως «προστάτης του λαού». Η Κλίντον χρησιμοποίησε τους οικονομικούς πόρους και την εμπορικότητα των ελίτ και έτσι αντιμετωπίστηκε από τους Αμερικανούς ως εκπρόσωπός τους. Τελικά, ο Tραμπ κέρδισε ξοδεύοντας για την προεκλογική του εκστρατεία τα μισά χρήματα από αυτά της Κλίντον.Ο λαϊκισμός έχει τρία χαρακτηριστικά: ασπάζεται την αντισυστημικότητα, ηγείται από έναν αυταρχικό ηγέτη και χρησιμοποιεί έναν δημαγωγικό πατριωτισμό.
Στοχεύοντας στην κάθαρση του «βρώμικου συστήματος», ο λαϊκισμός τάχα εγκαθιδρύει μία «καθαρή» εξουσία που θα προστατεύσει τα συμφέροντα του λαού. Διχάζοντας την κοινωνία σε καλούς και κακούς, ο λαϊκισμός υποστηρίζει ότι οι καλοί είναι ο λαός, ο οποίος δεν έχει ποτέ ευθύνη για την διαφθορά, και οι κακοί είναι οι ελίτ και οι εκπρόσωποί τους: οι παλαιοί πολιτικοί, τα ΜΜΕ, οι τράπεζες και ενίοτε οι μεγαλοεπιχειρηματίες. Τα λαϊκιστικά κινήματα ηγούνται από έναν αυταρχικό ηγέτη με «καθαρό κούτελο», που θα τα βάλει με το διεφθαρμένο σύστημα, θυσιάζοντας ακόμα και την ίδια τη δημοκρατία για την κάθαρση. Από τον Τσάβες στον Τσίπρα και από τη Λεπέν στον Τραμπ, οι λαϊκιστές ηγέτες μπορεί να προέρχονται από αντίθετες πολιτικές παρατάξεις αλλά έχουν παρόμοιο προφίλ και επικοινωνιακή τακτική. Τα λαϊκιστικά κινήματα χρησιμοποιούν έναν δημαγωγικό πατριωτισμό προς απόρριψη καθετί ξένου ως απειλή της εθνικής κυριαρχίας του λαού. Ο λαϊκιστής χρησιμοποιεί περιττές δημαγωγικές προκλήσεις, ενεργοποιώντας τα πατριωτικά αντανακλαστικά του ψηφοφόρου που βλέπει οτιδήποτε το ξένο ως απειλή. Τρανταχτό παράδειγμα είναι η περίφημη ρήση «Βυθίσατε το Χόρα» του σοσιαλιστή Παπανδρέου το 1976 όταν εισέβαλε στα ελληνικά χωρικά ύδατα το τουρκικό «Χόρα», το οποίο οι Ελληνες ούτε που ακούμπησαν.
Τα δεξιά λαϊκιστικά κινήματα της Λεπέν, του AfD και του Tραμπ επίσης χρησιμοποιούν ρητορική ξενοφοβίας, υποσχόμενα την κατάργηση των διεθνών εμπορικών συμφωνιών. Ο λαϊκισμός, λοιπόν, δεν συνδυάζεται με μία μόνο πολιτική ιδεολογία. Ο δεξιός λαϊκισμός είναι παρόμοιος με τον αριστερό. Το μόνο που αλλάζει είναι τα σύμβολα στις σημαίες και τα πανό στις διαδηλώσεις των αγανακτισμένων λαϊκών μαζών. Ενας λαϊκιστής ηγέτης μπορεί να καταφέρει επίσης κάτι το εκπληκτικό: να μεταλλαχθεί από αριστερός σε δεξιός ή και το αντίστροφο. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ο Mουσολίνι, ο οποίος ξεκίνησε ως αριστερός σοσιαλιστής και κατέληξε ως φασιστικός ηγέτης και ίνδαλμα του Χίτλερ, μαζί με τον οποίο θα εξαπέλυε αποτρόπαια εγκλήματα εις βάρος των Εβραίων και άλλων μειονοτήτων. Ο λαϊκισμός είναι τεκμηριωμένα ένα απολίτικο δόγμα. Δεν απαντά σε πραγματικά διλήμματα και στηρίζεται στο ψέμα, χρησιμοποιώντας επιθετική ρητορική για να ενεργοποιήσει τα βαθιά συναισθήματα αυτών που φοβούνται την αλλαγή, το καινούργιο, τον διεθνή ανταγωνισμό, ή αυτών που πιστεύουν ότι έχουν χάσει την εξέχουσα κοινωνική τους θέση. Οι NY Times αναφέρουν ότι αν στις αμερικανικές εκλογές είχαν ψηφίσει μόνο λευκοί ψηφοφόροι χωρίς πανεπιστημιακή εκπαίδευση, τότε ο Tραμπ θα είχε κερδίσει τις 48 από τις 50 πολιτείες. Τα αίτια της ανόδου του λαϊκισμού είναι διαφορετικά σε κάθε περίπτωση· οπότε αυτό το φαινόμενο δεν μπορεί να εξηγηθεί από την παγκοσμιοποίηση, που είναι περισσότερο η αφορμή παρά η αιτία του λαϊκισμού στις μέρες μας. Πολλοί πιστεύουν πως ο μόνος τρόπος να νικηθεί ο λαϊκισμός είναι να δοκιμαστεί και να καταρρεύσει, όπως έχει συμβεί στο παρελθόν. Αλλοι πιστεύουν ότι για να σταματήσει αυτός ο φαύλος κύκλος χρειάζεται παιδεία. Η Ιστορία δείχνει ότι θα υπάρξει η αναστροφή αυτής της επικίνδυνης πορείας. Οταν το λαϊκιστικό καθεστώς καταρρεύσει, πρέπει να υπάρχει κάτι το ορθολογικό για να το διαδεχθεί.
* Ερευνητής, The Wharton School, University of Pennsylvania.