Τα χρόνια της κρίσης υπάρχει ευρύτατα διαδεδομένη η αντίληψη ότι από την Ελλάδα λείπει “ένας ηγέτης”. Εδώ που τα λέμε, αυτή η αντίληψη προϋπήρχε της κρίσης. Πολλοί πίστευαν πάντα ότι τα προβλήματα του πολιτικού μας συστήματος θα λύνονταν αν υπήρχε “ένας ηγέτης” που θα είχε τη δύναμη, τη βούληση και τις ικανότητες για να τα λύσει. Τι να τα λύσει, να τα συντρίψει. Να τα ανασκολοπίσει.
Πολλοί φαντάζονται τον ιδανικό ηγέτη ως τον καπάτσο μάγκα που έρχεται και παίρνει τον έλεγχο της κατάστασης, αναλαμβάνει την πρωτοβουλία και την ευθύνη, παίρνει το θέμα πάνω του, “το ‘χω”, λέει, “κάντε πέρα”, και αρχίζει να διοικεί, να αποφασίζει, να διατάζει. Να “ηγείται”. Υπάρχει η αντίληψη ότι καλοί ηγέτες είναι οι “ισχυροί ηγέτες”, αυτοί που έχουν δυναμική προσωπικότητα και επιβάλλουν την άποψή τους και συγκεντρώνουν τη διαδικασία της λήψης αποφάσεων στο πρόσωπό τους. Πολλοί θεωρούν ένα πιο ήπιο, χαμηλών τόνων και συναινετικό στυλ διακυβέρνησης πιο “αδύναμο”. Αποκαλούν τέτοιους ηγέτες “τεχνοκράτες” ή “διαχειριστές”, σκωπτικά. Πιστεύουμε πως, όσο περισσότερη ισχύ έχει ο ηγέτης, τόσο καλύτερος είναι. Αυτό, βεβαίως, είναι λανθασμένο. Και δεν το λέω εγώ, τι ξέρω εγώ άλλωστε, το λέει ένας κύριος που έχει μελετήσει το θέμα της πολιτικής ηγεσίας λεπτομερώς τα τελευταία 50 χρόνια, ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Οξφόρδης Άρτσι Μπράουν. Γενικά, όπως γράφει ο Μπράουν στο πολύ καλό βιβλίο του “The Myth of the Strong Leader”, τέτοιοι ηγέτες στην καλύτερη περίπτωση καταλήγουν σε πολύ μεγάλα λάθη, και στη χειρότερη σε μεγάλες καταστροφές και αιμοατοχυσία.
Και παρ’ όλα αυτά, πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να πιστεύουν σ’ αυτό το μύθο περί ηγεσίας. Δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο αυτό, είναι παγκόσμιο, και τροφοδοτείται από τη δυσανάλογη προβολή που έχουν οι επικεφαλής των κυβερνήσεων, ακόμα και σε δημοκρατικές χώρες.
Για παράδειγμα, πολλοί πιστεύουν ότι στις εκλογικές αναμετρήσεις κερδίζουν τα πρόσωπα, οι “ηγέτες”, αλλά αυτός είναι μόνο ένας από τους παράγοντες για τις εκλογικές νίκες, και σχεδόν πάντα όχι ο πιο σημαντικός. Στις δημοκρατίες τις περισσότερες φορές τα πολιτικά κόμματα και οι μηχανισμοί τους παίζουν πολύ σημαντικότερο ρόλο στην έκβαση του εκλογικού αποτελέσματος από τον άνθρωπο που ηγείται (με μεμονωμένες εξαιρέσεις, όπως ο στρατηγός Σαρλ ντε Γκολ, ή ο Βλαντιμίρ Πούτιν, που για ένα διάστημα ηγείτο κόμματος του οποίου δεν ήταν μέλος). Εξάλλου, η ιδέα του “χαρισματικού ηγέτη”, για παράδειγμα, είναι σε κάποιο βαθμό πλαστή. Το “χάρισμα” δεν είναι τόσο ένα έμφυτο χαρακτηριστικό ενός πολιτικού, αλλά κάτι που αποδίδεται σε αυτόν από τους άλλους, συνήθως μετά από πολλά χρόνια πολιτικών επιτυχιών. Ο Μπράουν φέρνει το παράδειγμα του Ουίνστον Τσόρτσιλ, που μέχρι τη λαμπρή θητεία του κατά τη διάρκεια του Πολέμου, αν και έμπειρος πολιτικός, δεν θεωρείτο καθόλου “χαρισματικός”, όπως καθολικά θα αναγνωριζόταν στη συνέχεια.
Το βιβλίο του Μπράουν είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για όποιον θέλει να κυβερνήσει μια χώρα ή, εδώ που τα λέμε, και οποιαδήποτε μικρότερη δομή ενός κράτους. Είναι γραμμένο στα αγγλικά, βέβαια, κατά συνέπεια είναι απροσπέλαστο για μεγάλο μέρος του ελληνικού πολιτικού σκηνικού, αλλά οι υπόλοιποι (και όσοι από τους, πώς να το πω, “απαιτητικούς” ψηφοφόρους ενδιαφέρονται γι’ αυτά τα πράγματα) πρέπει οπωσδήποτε να το διαβάσουν. Ενδέχεται να επηρεάσει τον τρόπο που βλέπουν τη δουλειά τους -και τη δουλειά που ενδέχεται να αναλάβουν αύριο-μεθαύριο.
Το βιβλίο παρουσιάζει μια σειρά από παραδείγματα ηγετών που αντιπροσωπεύουν διάφορες μορφές ηγεσίας. Έχει δικτάτορες, κομμουνιστές, επαναστάτες, και έχει και τους δημοκρατικά εκλεγμένους ηγέτες, κυρίως Βρετανούς και Αμερικανούς, αλλά όχι μόνο, τα χαρακτηριστικά της ηγεσίας των οποίων αναλύει. Το τελικό συμπερασμα είναι, φυσικά, το ότι οι καλύτεροι ηγέτες είναι αυτοί που έχουν τουλάχιστον κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά που απαιτούνται (είναι πολλά: ακεραιότητα, ευφυία, ευφράδεια, συλλογικό πνεύμα, ευθυκρισία, ανήσυχο πνεύμα, θέληση να ακούσουν διαφορετικές απόψεις, την ικανότητα να απορροφούν πληροφορίες, ευελιξία, καλή μνήμη, θάρρος, όραμα, ενσυναίσθηση και ακατάβλητη ενεργητικότητα) και, κυρίως, την ικανότητα να πείθουν τους άλλους και να επιδιώκουν -και να επιτυγχάνουν- συναινέσεις. Αυτό το τελευταίο είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί, όπως αποδεικνύει το βιβλίο, οι πραγματικά επιτυχημένοι ηγέτες δεν είναι αυτοί που ξέρουν τι πρέπει να κάνουν και αποφασίζουν για όλα, αλλά αυτοί που ανοίγουν το δρόμο σε αποφάσεις άλλων και κατορθώνουν να συγκεράσουν απόψεις αντιπάλων. Οι καλοί ηγέτες, όπως τους περιγράφει ο Μπράουν, είναι πιο πολύ διαμεσολαβητές, παρά αφεντικά που θέλουν να αποφασίζουν για τα πάντα (και έχει πάρα πολλή πλάκα το πόσο κοροϊδεύει τον Τόνι Μπλερ πάνω σ’ αυτό το θέμα).
Ο Μπράουν ορίζει δύο κατηγορίες επιτυχημένης ηγεσίας: Την ηγεσία που επαναπροσδιορίζει (redefining) και την ηγεσία που μεταμορφώνει (transformative). Η πρώτη περιλαμβάνει αυτούς που αλλάζουν την πολιτική ατζέντα, επεκτείνοντας τα όρια του πολιτικά εφικτού. Η δεύτερη όμως περιλαμβάνει αυτούς αλλάζουν εντελώς το πολιτικό σύστημα και μεταμορφώνουν το οικονομικό ή το πολιτικό πλαίσιο μιας χώρας.
Από τους Προέδρους των ΗΠΑ τον 20ο αιώνα, για παράδειγμα, δύο ήταν οι “transformative” ηγέτες: ο Φράνκλιν Ρούσβελτ και ο Λίντον Τζόνσον. Στη Μεγάλη Βρετανία ήταν ο Χέρμπερτ Άσκουιθ, ο Κλέμεντ Άτλι και η Μάργκαρετ Θάτσερ. Στη Γερμανία ήταν ο Κόνραντ Αντενάουερ, ο Βίλι Μπραντ και ο Χέλμουτ Κολ. Ακόμα, ο Καρντόσο στη Βραζιλία, ο Ντε Κλερκ στη Νότια Αφρική, ο Τσιανγκ Τσινγκ Κουό στην Ταϊβάν.
Οι μόνοι “redefining” ηγέτες που αναλύει ο Μπράουν είναι πέντε: Ο Γάλλος Σαρλ Ντε Γκολ, ο Ισπανός Αδόλφο Σουάρεζ, ο Ρώσος Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο Κινέζος Ντενγκ Χσιαοπίνγκ και ο Νοτιοαφρικανός Νέλσον Μαντέλα. Αυτοί ήρθαν και άλλαξαν τις χώρες τους σε θεαματικό βαθμό.
Βεβαίως, αναπόφευκτα προκύπτουν ερωτήματα στο μυαλό του (για να το πω κομψά, “απαιτητικού”) Έλληνα αναγνώστη: Οι δικοί μας ηγέτες τις τελευταίες δεκαετίες τι ήταν; Ήταν “redefining” ηγέτης ο Ανδρέας Παπανδρέου; Ήταν “transformative” ο Κωνσταντίνος Καραμανλής; Ο Μπράουν δεν ασχολείται καθόλου με τους δικούς μας, οπότε ο καθένας μπορεί να επιχειρηματολογήσει όπως τον βολεύει. Αλλά η άλλη ερώτηση που νομίζω έχει ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, είναι η εξής: Τι είδους ηγέτη χρειάζεται σήμερα η χώρα μας; Χρειάζεται κάποιον που θα επαναπροσδιορίσει το τι είναι πολιτικά εφικτό, ή κάποιον που θα μεταμορφώσει ολοσχερώς το πολιτικό ή το οικονομικό πρότυπό της;
Το σίγουρο είναι πως, πρώτον καλό θα είναι να ξέρει λίγο αγγλικά για να διαβάσει αυτό το πολύ καλό βιβλίο, και δεύτερον σίγουρα θα είναι κάποιος που στα μάτια του Έλληνα που θέλει ηγέτη δημαγωγό και φωνακλά, μάγκα, καμπόσο και παντελονάτο, θα μοιάζει λίγο σαν μαλθακός, σαν κουραμπιές, σαν “τεχνοκράτης”, σα “διαχειριστής”.
Σαν “αδύναμος”.