Τι σημαίνει για την ψυχανάλυση η λέξη «κατασκευή»; Γιατί οι άνθρωποι είναι αρνητικά προκατειλημμένοι απέναντι σε οποιουδήποτε είδους κατασκευή, ιδίως όταν πρόκειται για τις ανθρώπινες σχέσεις, τη στιγμή που υπάρχει ανάγκη να σκεφτούμε με αυτούς τους όρους, είτε μιλάμε κυρίως για την ψυχαναλυτική σχέση είτε για οποιαδήποτε άλλη. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις της Εστίας το βιβλίο του ψυχιάτρου και ψυχαναλυτή Γεράσιμου Στεφανάτου με τίτλο «Κατασκευές της ψυχανάλυσης-Κατασκευή του ψυχαναλυτή». Θα τολμούσα να πω ότι το βιβλίο περιέχει όλο το απόσταγμα της σκέψης και της εμπειρίας του Ελληνα ψυχαναλυτή για ζητήματα όχι μόνο αμιγώς κλινικά αλλά και κοινωνικά. Συζητήσαμε μαζί του για την ανάγκη του να γράψει ένα ειδικό βιβλίο που καλό είναι να διαβαστεί όχι μόνον από ειδικούς.
– Τι εννοείτε «Κατασκευή είτε στην ψυχανάλυση είτε στον ψυχαναλυτή»;
– Κατ’ αρχάς να διευκρινίσω ότι η κατασκευή στην ψυχανάλυση είναι όρος που προτάθηκε από τον Φρόιντ για να υποδηλώσει ένα είδος επεξεργασίας του υλικού της ανάλυσης που επιτελεί ο αναλυτής, όταν οι αναμνήσεις υπολείπονται λόγω παιδικής αμνησίας ή παθολογίας του αναλυόμενου. Στο βιβλίο μου, μακριά από αβαθείς θεωρήσεις και μετανεωτερικούς σχετικισμούς, επανεξετάζω τη φροϊδική έννοια της κατασκευής θεωρώντας ότι αφορά συνολικότερα το ζήτημα των ασυνείδητων δομών και της δόμησης που επιτυγχάνεται μέσω της ψυχαναλυτικής θεραπείας. «Εντός» αλλά και «εκτός» της θεραπείας, εφόσον η επιτελούμενη επεξεργασία δεν γίνεται αποκλειστικώς από τον αναλυτή ούτε μόνο κατά τη διάρκεια μιας ψυχανάλυσης. Εννοώ ότι υπάρχει διαρκής ποίηση στο πεδίο των ψυχικών μορφωμάτων, συνεχής «αλλοίωσις», με την αριστοτέλεια έννοια του όρου ως δημιουργία και καταστροφή, που συμβαδίζει με τη διατήρηση και με την επανάληψη. Η ίδια η ψυχανάλυση αποτελεί κατασκευή, υπό την έννοια ότι αναφέρεται στις ασυνείδητες ψυχικές δομές ενώ ταυτόχρονα δομείται από αυτές μέσω της επενέργειάς τους στη θεωρία και την πράξη από τον Φρόιντ μέχρι σήμερα. Οσον αφορά το ακανθώδες ζήτημα της κατασκευής του ψυχαναλυτή, περιορίζομαι να πω ότι αποτελεί μια διά βίου διαδικασία διαμόρφωσης, με καταγωγική αρχή τη δική του ψυχανάλυση. «Διαδικασία» που ελάχιστη σχέση έχει με τη στενή έννοια της εκπαίδευσης και την παραγωγή κανονικότητας, στον βαθμό που η ψυχανάλυση δεν επιδιώκει την εγκαθίδρυση παγιωμένων μοντέλων σκέψης και συμπεριφορών, αντιθέτως ευνοεί την υποκατάστασή τους από μια δομούσα και υπό συνεχή κατασκευή γνώση. Η λέξη κατασκευή είναι αναγκαία για την ψυχαναλυτική σχέση.
– Πολλές φορές όμως, όταν αναφερόμαστε σε ανθρώπινες σχέσεις, οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την κατασκευή ως κάτι τεχνητό ή ύποπτο.
– Η κατασκευή αποτελεί κοινό αντικείμενο της ψυχικής εργασίας που επιτελείται από τους δύο πρωταγωνιστές της αναλυτικής σχέσης. Πρόκειται για αυθεντική δημιουργία, ακριβέστερα για συν-δημιουργία (υποκειμένου) εκεί που το έργο ποιήσεως εαυτού συνάντησε εμπόδια και αποτυχίες. Αντιθέτως, δε, από τις συνήθεις αντιλήψεις στις οποίες αναφέρεστε δεν υπάρχει τίποτε το τεχνητό. Η ψυχανάλυση είναι χώρος αναζήτησης μιας αλήθειας που γιατρεύει, ακριβέστερα κομματιών αλήθειας, μετράω τα λόγια μου, που αναδύονται κατασκευαζόμενα σ’ έναν –μεταξύ δύο– χώρο, αναλυτή και αναλυόμενου. Ξέρετε, η αλήθεια στην ψυχανάλυση είναι πάντα μερική, αποτελεί επενέργεια μιας ιδιαίτερης κατάστασης συν-ομιλίας που σηματοδοτεί με παράδοξο τρόπο ένα πρόταγμα αλήθειας μέσα από λογοκριμένες σκέψεις, αποσιωπήσεις, μισόλογα και ψεύδη. Ο Φρόιντ μιλούσε για πυρήνες αλήθειας που αποκτούν μορφή μέσα από τις ατομικές και τις συλλογικές παραμορφώσεις τους. Αυτήν, ακριβώς, την εσαεί μισοειπωμένη αλήθεια πραγματεύεται η ψυχανάλυση και προσεγγίζει μέσω ερμηνείας και κατασκευής.
– Πόσο δύσκολο και για ποιους λόγους είναι το να ακούμε τους άλλους; Οχι μόνον στην ψυχανάλυση αλλά και στην καθημερινότητα.
– Η ουσιαστική ακοή του άλλου ανθρώπου μάς παραπέμπει αναπόφευκτα στον «άλλον εν εαυτώ», στην εσωτερική δηλαδή ετερότητα, στο άγνωστο, στο ακατασκεύαστο και ενδεχομένως στο ξύπνημα ασυνείδητων επιθετικών και σεξουαλικών ορμών. Ακούγοντας τους άλλους, απαιτείται να επωμιστούμε αυτό το ρίσκο, παραμερίζοντας τα δικά μας βιώματα και τους δικούς μας φόβους. Οσον αφορά την ιδιαίτερη ακοή του ψυχαναλυτή, θα αναφέρω την παροιμιώδη φράση του Φρόιντ ότι το ασυνείδητο του αναλυτή οφείλει να ανταποκρίνεται στο αναδυόμενο ασυνείδητο του αναλυόμενου όπως το ακουστικό του τηλεφώνου στο μικρόφωνο.
– Πώς ορίζετε το φαντασιακό στη θέσμιση της κοινωνίας; Γιατί είναι πιο σημαντικό από ποτέ στις σύγχρονες κοινωνίες;
– Η έννοια του κοινωνικού φαντασιακού, που είναι του Καστοριάδη, οδηγεί στη θεώρηση του κοινωνικοϊστορικού ως αυτοδημιουργίας και συνεπάγεται την ιδέα της αυτοθέσμισης. Αρα και τη δυνητική ικανότητα μιας κοινωνίας να θέσει σε αμφισβήτηση τα θεμέλιά της και τις φαντασιακές σημασίες που διασφαλίζουν τη συνοχή της, συνειδητοποιώντας ότι η ίδια της η θέσμιση αποτελεί δικό της έργο και δημιουργία. Μια τέτοια όμως συνειδητοποίηση, που στις μέρες μας είναι απολύτως αναγκαία, είναι ψυχικά και διανοητικά δύσκολη, όχι γιατί υπάρχει υποχρεωτικά βία και καταπίεση, αλλά γιατί υπάρχει εσωτερίκευση των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών. Οι σύγχρονες κοινωνίες αρνούνται την αυτοθέσμισή τους με τον ίδιο τρόπο που αρνούνται την αυτοκαταστροφικότητά τους.
– Κάνετε κατά τη γνώμη μου μια ανάλυση πολύ σημαντική για την εποχή μας που αφορά τη βαρβαρότητα στον σύγχρονο πολιτισμό. Θέλετε να αναφερθείτε λίγο στο ζήτημα αυτό;
– Πιστεύω ότι ο ατομικός και συλλογικός μετασχηματισμός που επιτελείται, μέσω του περάσματος από τον κόσμο των ορμών στον Λόγο, αποτελεί αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη αποφυγής της βαρβαρότητας. Οι ολοκληρωτισμοί του αιώνα, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το Ολοκαύτωμα, οι εθνοκαθάρσεις, οι πόλεμοι, το υπενθυμίζουν αδυσώπητα, όπως και η καταστρεπτικότητα, το μίσος που διαπερνούν υπόκωφα τις ζωές μας. Κοντολογίς η σύζευξη της ψυχικής καταστροφικότητας των ατόμων με το «κλείσιμο» των κοινωνιών σε στεγανές, νοσηρές πεποιθήσεις οδηγεί στις μέρες μας σε απρόβλεπτα ξεσπάσματα ρατσιστικού, σεξιστικού και εθνικιστικού μίσους. Γεγονός που επαληθεύει ότι οι κατακτήσεις της Kultur στηρίζονται πάντα στο εύθραυστο οικοδόμημα του πολιτισμού, στη διαρκή απειλή κατάρρευσής του και στην εμφάνιση πρωτόγνωρων μορφών βαρβαρότητας.
– Μιλήστε μου για την αναρχική ενόρμηση.
– Ορισμένες κλινικές συνθήκες –όπως οι εξαρτήσεις, η ανορεξία, οι σωματικές συμπεριφορές υψηλού ρίσκου– καταφάσκουν στην ύπαρξη ενός ρεύματος των ενορμήσεων θανάτου χωρίς θανατηφόρες επενέργειες, που η αξέχαστη Ναταλί Ζαλτζμάν θεματοποίησε ως αναρχική ενόρμηση με όλες τις συνδηλώσεις της. Θυμηθείτε το περίφημο Viva la muerte των Ισπανών αναρχικών. Ερωτοτροπώντας με τον Θάνατο, το υποκείμενο δεν αναζητά τον πραγματικό θάνατο, συνιστά ύστατη λύση διαφυγής από ασφυκτικούς λιβιδινικούς δεσμούς και την αλλοτριωτική κυριαρχία του «άλλου». Σε μια οριακή κατάσταση, μόνο μια αντίσταση προερχόμενη απ’ αυτές καθεαυτές τις ενορμήσεις θανάτου μπορεί να αψηφήσει τον θανατηφόρο κίνδυνο και να υποβαστάξει την αυτοσυντήρηση. Σε τέτοιες ακραίες οριακές συνθήκες στις οποίες μπορεί να συμπεριληφθεί η λειτουργία της αυτοσυντήρησης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, η αναρχική ενόρμηση τίθεται στην υπηρεσία της επιβίωσης και το υποκείμενο μοιάζει να μάχεται τον Θάνατο με τα όπλα τα δικά του.