Τις τελευταίες δεκαετίες, η Κίνα μετατράπηκε σε «παγκόσμιο εργοστάσιο», καθώς εκεί παρασκευάζονται όχι μόνον ευτελή καταναλωτικά αγαθά, αλλά και σχεδόν όλες οι κατηγορίες προϊόντων υψηλής τεχνολογίας. Η Ινδία εξελίχθηκε σε παγκόσμιο τεχνολογικό κόμβο και το Ισραήλ αποτελεί πλέον κυρίαρχο κέντρο καινοτομίας. Τα παραπάνω δεν έγιναν ως εκ θαύματος ούτε διότι το εργατικό κόστος, τουλάχιστον στις δύο πρώτες χώρες, είναι χαμηλό. Οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στους μετανάστες από τις χώρες αυτές που αναζήτησαν καλύτερη τύχη σε χώρες όπως οι ΗΠΑ και κατάφεραν να δουλέψουν στη Σίλικον Βάλεϊ. Πρόκειται για τους «νέους Αργοναύτες», όπως έχει επικρατήσει να αναφέρονται πλέον στην παγκόσμια βιβλιογραφία, και το σύγχρονο «χρυσόμαλλο δέρας» είναι ο εντοπισμός νέων ευκαιριών, η αναζήτηση κεφαλαίων, η σύσταση διοικητικών ομάδων και η δημιουργία συνεργασιών με επιχειρήσεις στις χώρες προέλευσής τους
Τους δικούς της «νέους Αργοναύτες», τους Ελληνες της διασποράς, παλαιάς και νέας, αυτής που έχει δημιουργηθεί στα χρόνια της κρίσης, καλείται να ανακαλύψει και να ενεργοποιήσει και η Ελλάδα όχι μόνο για να ανακόψει το λεγόμενο brain drain, αλλά κυρίως για να δημιουργήσει εκείνο το περιβάλλον που σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες θα επιφέρει την πολυπόθητη βιώσιμη ανάπτυξη. Το γεγονός ότι από το 2009 έως σήμερα υπολογίζεται ότι έχουν εγκαταλείψει τη χώρα αναζητώντας καλύτερη τύχη περίπου 400.000 νέοι, στην πλειονότητά τους υψηλού μορφωτικού επιπέδου, έχει σίγουρα πολλές αρνητικές πλευρές. Κατ’ αρχάς, έχει «αποψιλωθεί» η χώρα σε μεγάλο βαθμό από το ικανό έμψυχο δυναμικό της.
Πόσο κοστίζει
Οι απώλειες μετριούνται και σε χρήματα. Σύμφωνα με την έρευνα που είχε υλοποιήσει η Endeavor Greece το 2016, οι «νεο-μετανάστες» υπολογίζεται ότι συνεισφέρουν ετησίως στο ΑΕΠ των χωρών υποδοχής 12,9 δισ. ευρώ. Επιπλέον, εκτιμάται ότι συμβάλλουν στα φορολογικά έσοδα των χωρών υποδοχής με το ποσό των 9,1 δισ. ευρώ, εκ των οποίων 7,9 δισ. ευρώ πρόκειται για έσοδα από φόρο εισοδήματος και εισφορές και τα υπόλοιπα 1,2 δισ. ευρώ για ΦΠΑ. Το ελληνικό κράτος εκτιμάται ότι δαπάνησε για τη μόρφωση των ανθρώπων αυτών περίπου 8 δισ. ευρώ.
Ουδέν κακόν αμιγές καλού, όμως. Και όχι μόνο για τους ίδιους τους ανθρώπους που φεύγουν και αποκτούν συχνά ένα καλύτερο επίπεδο ζωής. Στα δύο πρώτα κύματα της μετανάστευσης, στις αρχές του 20ού αιώνα και στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 οι Ελληνες που αναζητούσαν καλύτερη τύχη στα εστιατόρια των ΗΠΑ, στα εργοστάσια της Γερμανίας και της Αυστραλίας, στον Καναδά, στα ορυχεία του Βελγίου, βοηθούσαν όσους έμεναν πίσω, στην πατρίδα, στέλνοντας χρήματα. Τώρα ανοίγονται άλλες δυνατότητες. Και αυτό διότι, σύμφωνα με τα στοιχεία που αναφέρει στην πρόσφατη μελέτη της η Τζένιφερ Καβουνίδη με τίτλο «The Emigration of Greeks and Diaspora Engagement Policies for Economic Development» (εκδόθηκε από το ΚΕΠΕ), οι νέοι που φεύγουν έχουν πολλά προσόντα και δεξιότητες με συνέπεια να εξελίσσονται ακόμη περισσότερο επαγγελματικά στις χώρες υποδοχής. Πάνω από το 76% όσων έχουν υψηλή μόρφωση βρίσκουν εργασία, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό το 2000 ήταν χαμηλότερο (71,6%). Επίσης, το 40,1% (στοιχεία 2010-2011) απασχολείται σε επαγγέλματα υψηλών δεξιοτήτων και προσόντων, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό το 2000 ήταν 32,9%.
Επιπλέον, ο αριθμός των Ελλήνων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που μετανάστευσαν στη Γερμανία την τελευταία δεκαετία έχει αυξηθεί κατά 255,6% σε σύγκριση με την προηγούμενη δεκαετία, ενώ για τους Ελληνες δευτεροβάθμιας ή υποχρεωτικής εκπαίδευσης η αντίστοιχη αύξηση ήταν 15,5%. Συνολικά ο αριθμός των Ελλήνων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης προς τις βασικές χώρες υποδοχής (ΗΠΑ, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Καναδάς, Αυστραλία) αυξήθηκε κατά 36,2%, ενώ την ίδια ώρα ο αριθμός των μεταναστών υποχρεωτικής εκπαίδευσης υποχώρησε κατά 14,9%.
Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Με τα κατάλληλα κίνητρα, οι Ελληνες που συγκροτούν τη νέα διασπορά μπορούν να μεταφέρουν στην πατρίδα τεχνογνωσία, να προβούν σε επενδύσεις κεφαλαίων, να ενισχύσουν την ελληνική οικονομία, ακόμη και μέσω του τουρισμού, χωρίς απαραιτήτως να χρειαστεί να επαναπατρισθούν.
Τα επιτυχημένα παραδείγματα άλλων χωρών
Οι πολιτικές για την αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού που έχει μεταναστεύσει από την Ελλάδα περιορίζονται μέχρι στιγμής σε ευχολόγια και απλές εξαγγελίες. Πρόκειται να αποτελέσουν έναν από τους πυλώνες της στρατηγικής για την ανάπτυξη, αναμφίβολα θετικό, αλλά μένει να δούμε το συνολικό σχέδιο και κυρίως την εφαρμογή του. Το βέβαιο είναι ότι δεν χρειάζεται να «ανακαλύψουμε εκ νέου την Αμερική», καθώς υπάρχουν ήδη επιτυχημένα παραδείγματα που με τις κατάλληλες προσαρμογές θα μπορούσαν ενδεχομένως να αξιοποιηθούν και στην περίπτωση της Ελλάδας. Τα παραδείγματα αυτά αναλύονται στην έρευνα της Τζένιφερ Καβουνίδη:
• Κεφάλαια επιχειρηματικών συμμετοχών: Η κυβέρνηση της Ταϊβάν συνεργάστηκε με Ταϊβανέζους μηχανικούς που είχαν εργασθεί στη Σίλικον Βάλεϊ και παρείχε κίνητρα ώστε να δημιουργήσουν μια ολόκληρη βιομηχανία κεφαλαίων επιχειρηματικών συμμετοχών. Για τον σκοπό αυτό δημιουργήθηκε το επιστημονικό – βιομηχανικό πάρκο Hsinchou, ενώ ως κίνητρα για την επιστροφή των επιστημόνων στη χώρα τους δόθηκε χρηματοδότηση σε καινοτόμες εταιρείες που ανήκαν σε μέλη της διασποράς. Ανάλογα προγράμματα εφαρμόστηκαν και στην Κίνα, στην Κροατία, στην Αργεντινή.
• Δικτύωση: Η δημιουργία επιστημονικών και επιχειρηματικών ή ακόμη και συμβουλευτικών δικτύων ανάμεσα σε μέλη της διασποράς και σε όσους έχουν μείνει πίσω στις πατρίδες τους θεωρείται από τις πολλά υποσχόμενες πρακτικές. Μερικά από τα πιο διαδεδομένα δίκτυα θεωρούνται τα AdvanceAustralia, ChileGlobal, GlobalScot και Ireland Funds. To ChileGlobal αποτελείται από 400 επιχειρηματίες και στελέχη που ζουν κι εργάζονται στο εξωτερικό και έχει πολύ ουσιαστικά αποτελέσματα στην προσέλκυση άμεσων ξένων επενδύσεων στη Χιλή. Βεβαίως, η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι υπήρχαν και αποτυχημένες απόπειρες, όπως για παράδειγμα στην Κολομβία και στη Νότια Αφρική, κυρίως λόγω απουσίας χρηματοδότησης των προσπαθειών.
• Αμεσες επενδύσεις: Η εκδήλωση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης το 2008 είχε ως συνέπεια τη μείωση συνολικά των άμεσων ξένων επενδύσεων (ΑΞΕ). Οι ελπίδες σε πολλές χώρες εναποτέθηκαν σε μεγάλο βαθμό στα μέλη της διασποράς, καθώς θεωρείται ότι γνωρίζουν καλύτερα τους κινδύνους στη χώρα προέλευσης, ενώ συχνά δεν λείπει και το πατριωτικό κίνητρο. Αυτό δεν σημαίνει ότι η «μαμά πατρίδα» μπορεί απλώς να κοιτάζει και να περιμένει. Κίνητρα θεωρούνται η μείωση της γραφειοκρατίας, η προώθηση των συμπράξεων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, η διευκόλυνση της πρόσβασης στη χρηματοδότηση. Επίσης, τα μέλη της διασποράς, ακόμη και αν δεν προβούν τα ίδια σε άμεσες επενδύσεις, θεωρείται ότι μπορεί να επηρεάσουν προς αυτή την κατεύθυνση επιχειρήσεις στις χώρες που έχουν μεταναστεύσει. Σύμφωνα με τη μελέτη της Τζ. Καβουνίδη, θεωρείται ότι ένας από τους λόγους που η Yahoo, η Hewlett Packard και η General Electric ίδρυσαν κέντρα έρευνας και ανάπτυξης στην Ινδία ήταν ότι εμπιστεύτηκαν τη χώρα από τη συναναστροφή που είχαν με Ινδούς που εργάζονταν στις εγκαταστάσεις τους στις ΗΠΑ.
• Επενδύσεις σε χρηματιστηριακά προϊόντα: Το Ισραήλ από πολύ νωρίς, το 1951, προχώρησε στην έκδοση «ομολόγων διασποράς» προκειμένου να προσελκύσει χρηματοδότηση για τις υποδομές του νεοσύστατου τότε κράτους. Υπολογίζεται ότι τα πρώτα 50 χρόνια συγκεντρώθηκαν μέσω αυτού του «εργαλείου» πάνω από 33 δισ. δολάρια.
• Τουρισμός της διασποράς: Αποτελεί ίσως την πιο γνώριμη πρακτική για την Ελλάδα, λόγω της ιδιαίτερης βαρύτητας που έχει η τουριστική βιομηχανία στη χώρα. Ωστόσο, διεθνώς έχουν αναπτυχθεί καινοτόμες πρακτικές και σε αυτόν τον τομέα που απευθύνονται κυρίως σε όσους λείπουν χρόνια από την πατρίδα τους ή δεν έχουν γεννηθεί καν σε αυτή. Για παράδειγμα μια από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες δραστηριότητες στον κόσμο θεωρείται ο λεγόμενος «γενεαλογικός τουρισμός». Οι ομογενείς έρχονται στη χώρα καταγωγής τους, αναζητούν τις ρίζες τους και έρχονται σε επαφή με τις τοπικές κοινωνίες. Τέτοιες πρωτοβουλίες έχουν αναπτυχθεί για παράδειγμα στην Ιρλανδία και τη Σκωτία.
Οργανωμένες προσπάθειες
Oπως επισημαίνει η συγγραφέας της μελέτης και στην Ελλάδα κατά καιρούς έχουν αναπτυχθεί διάφορες πρωτοβουλίες, τόσο μέσω θεσμικών οργάνων της κυβέρνησης όσο και μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Οι προσπάθειες αυτές τα προηγούμενα χρόνια επικεντρώνονταν κυρίως στην καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού, σε δράσεις που είχαν ως στόχο να μην αποκοπούν οι Eλληνες μετανάστες από την ιστορία και εν γένει τις ρίζες τους. Τώρα χρειάζονται πλέον οργανωμένες, συστηματικές προσπάθειες με στόχο και την οικονομική ανάκαμψη.
Ζουν και διαπρέπουν στο εξωτερικό
«Εξω πάμε καλά!» Η γνωστή φράση φαίνεται ότι επιβεβαιώνεται και στην περίπτωση των Ελλήνων επιστημόνων που ζουν και εργάζονται εκτός Ελλάδος. Και αυτό διότι συχνά στο εξωτερικό υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές για να αναπτύξουν ερευνητική και επιχειρηματική δραστηριότητα και να αξιοποιήσουν τα προσόντα τους. Αλλωστε, ο βασικός λόγος που σήμερα εγκαταλείπουν κυρίως οι νέοι την Ελλάδα δεν είναι ότι δεν βρίσκουν δουλειά, αλλά ότι δεν βρίσκουν εντός συνόρων τις επιθυμητές συνθήκες εργασίας με συνέπεια να μην μπορούν να αξιοποιήσουν τα ταλέντα και τις δεξιότητές τους.
Σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας (ERC), την περίοδο 2007-2011 οι υποτροφίες που χορηγήθηκαν από το ERC ήταν περισσότερες σε ελληνικής καταγωγής ερευνητές που εργάζονταν εκτός Ελλάδος, σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σε σύγκριση με αυτές που δίνονταν σε Ελληνες που εργάζονταν στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τα στοιχεία έρευνας που αναφέρεται στη μελέτη της κυρίας Καβουνίδη, διαπιστώθηκε μέσω της εφαρμογής Google Scholar Citation (χρησιμοποιείται προκειμένου οι συγγραφείς να παρακολουθούν τις παραπομπές που γίνονται στα έργα τους) ότι το 3% των παγκοσμίου επιπέδου επιστημόνων είναι Ελληνες ή ελληνικής καταγωγή, παρά το γεγονός ότι αποτελούν λιγότερο από το 0,2% του παγκόσμιου πληθυσμού. Εντοπίστηκαν 336 επιστήμονες με ελληνικά ονόματα μεταξύ αυτών για τους οποίους υπήρχαν τουλάχιστον 10.000 παραπομπές – αναφορές στο έργο τους και τουλάχιστον μία δημοσίευση με 500 αναφορές. Το 85% αυτών των επιστημόνων ζει εκτός Ελλάδος, ενώ πολλοί από τους υπόλοιπους είχαν κάνει το αναφερόμενο έργο ή δημοσίευση όταν βρίσκονταν στο εξωτερικό.