Τα πρόσφατα δημοσιεύματα σχετικά με βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη μας υπενθύμισαν κάτι που είχε σχολιαστεί εκτενώς τους μήνες των δραματικών και παράδοξων διαπραγματεύσεων του 2015: Το ότι οι τότε εκπρόσωποι του ελληνικού κράτους στις συνομιλίες με τους Ευρωπαίους εταίρους δεν είχαν καταλάβει ακριβώς πού βρίσκονται, με ποιον τρόπο πρέπει να συμπεριφέρονται, τι πρέπει να κάνουν και, κυρίως, πώς λειτουργεί η Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν ήμουν κακεντρεχής θα υπέθετα μάλιστα ότι ο κ. Βαρουφάκης προσωπικά εξακολουθεί να μην αντιλαμβάνεται ακριβώς πώς λειτουργεί η Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς στις πρόσφατες συνεντεύξεις του συνεχίζει να επαναλαμβάνει τα περί "μη δημοκρατικότητας" του Γιούρογκρουπ, ενώ φαίνεται να εξακολουθεί μέχρι σήμερα να του προκαλεί εντύπωση το ότι στις συνεδριάσεις του Γιούρογκρουπ "δεν κρατάνε πρακτικά".
Το ότι οι εκπρόσωποι της ελληνικής κυβέρνησης εκείνο το πρώτο εξάμηνο δεν είχαν ιδέα πού πάνε και τι κάνουν μου έχει μεταφερθεί και από ανθρώπους που είχαν εικόνα των κρίσιμων συνομιλιών σε ανώτατο επίπεδο. Ο συγκεκριμένος όρος που χρησιμοποίησαν για να μου περιγράψουν εκείνη την τρομερή ομάδα είναι "ούφο".
Βεβαίως, δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς. Κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους δεν είχαν βρεθεί ποτέ σε ένα τέτοιο περιβάλλον, κανείς ποτέ δεν τους προετοίμασε για το τι θα έβρισκαν εκεί και για το πώς θα έπρεπε να ανταπεξέλθουν για να διεκδικήσουν ένα επιθυμητό αποτέλεσμα, και οι ίδιοι δεν ενδιαφέρθηκαν ποτέ να ρωτήσουν ή να μάθουν, καθώς αυτό δεν είναι καθόλου το στυλ τους. Να σας θυμίσω εδώ ότι ο ΣΥΡΙΖΑ είχε εκλέξει 149 βουλευτές το 2015, 71 το 2012 και 13 το 2009. Η συντριπτική πλειοψηφία των στελεχών του ήταν πολύ λογικά και αναμενόμενα πρωτάρηδες στη διεξαγωγή της πραγματικής πολιτικής στο εσωτερικό της χώρας, και όλοι ανεξαιρέτως ήταν σχεδόν ανίδεοι στην ευρωπαϊκή εκδοχή της.
Οπότε ήταν λίγο δύσκολο να καταλάβουν, ας πούμε, ότι υπάρχει λόγος που συνεδριάσεις οργάνων του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και του ίδιου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου γίνονται πίσω από κλειστές πόρτες και χωρίς να τηρούνται πρακτικά. Παρεμπιπτόντως, αν πάτε σήμερα, μετά από εκείνο το δραματικό εξάμηνο, δυόμισι χρόνια διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ και δεκαεφτά ώρες διαπραγμάτευσης και τους ρωτήσετε, κάποια από τα “ούφο” που αναφέραμε πιθανότατα δεν θα μπορούν να σας εξηγήσουν τι είναι το “Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης” και τι το “Ευρωπαϊκό Συμβούλιο”, αν έχουν διαφορές ή αν είναι το ίδιο πράγμα.
Οι αποφάσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που λέτε, είναι προϊόν συμβιβασμού ανάμεσα σε 27 εταίρους. Όχι ανάμεσα σε δυο φίλους, ούτε ανάμεσα σε τρεις συνεργάτες, ούτε ανάμεσα σε έξι μετόχους. Ανάμεσα σε 27 πολιτικούς. Είκοσι επτά. Αντιλαμβάνεστε πόσο δύσκολο είναι να συνεννοηθούν 27 άνθρωποι μεταξύ τους; Πόσω μάλλον πολιτικοί, που το πρώτο πράγμα που τους ενδιαφέρει δεν είναι η διεθνής συμφιλίωση ή η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση αλλά το να επανεκλεγούν.
Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, λοιπόν, μαζεύονται και συζητούν οι 27 ηγέτες των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και πρέπει να συνεννοηθούν μεταξύ τους και να καταλήξουν σε μιαν απόφαση. Άλλες φορές η απόφαση πρέπει να λαμβάνεται με αυξημένη πλειοψηφία, άλλοτε (στις πιο σοβαρές περιπτώσεις) χρειάζεται ομοφωνία. Το ότι δεν κρατάνε πρακτικά σε αυτές τις συναντήσεις τους επιτρέπει να μιλήσουν ελεύθερα και να αναζητήσουν το πού συμφωνούν και το πού διαφωνούν χωρίς φίλτρα και χωρίς να τους ενδιαφέρει το πώς θα ακουστούν αυτά που λένε στους ψηφοφόρους τους. Μετά, όταν βγουν από την αίθουσα, φυσικά επιστρέφουν στην κανονική διεξαγωγή της πολιτικής, με τα ψέματά τους και τις διαρροές και το θέατρο προς τα εκλογικά τους κοινά και απ’ όλα. Αλλά εκεί μέσα έχουν την ευκαιρία να αναζητήσουν το μόνο πράγμα που έχει κρατήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση ζωντανή (και ειρηνική και, εδώ που τα λέμε, ευημερούσα) στις κάμποσες δεκαετίες της ύπαρξής της: Το συμβιβασμό. Κάπως έτσι λειτουργεί οι διαδικασία και στις ομάδες του Συμβουλίου της Ε.Ε. (όπου συναντιούνται οι Υπουργοί των χωρών) και στο Γιούρογκρουπ.
Οι δικοί μας αυτό μάλλον δεν το κατάλαβαν ποτέ. Πήγαιναν στις συνεδριάσεις για να κάνουν διαφορετική δουλειά (να τσακωθούν, να απαιτήσουν, να διαδηλώσουν, να εκπαιδεύσουν) από αυτή που κανονικά συνέβαινε εκεί μέσα (συζήτηση, να κάτσουμε να τα βρούμε, τι μπορείτε να δώσετε, τι μπορούμε να σας δώσουμε). Ήταν σα να πήγαιναν για ψάρεμα με ρακέτες. Σα να πήγαιναν σε καζίνο με μπάλα του μπάσκετ.
Και μετά, κάποιοι από αυτούς τα έβαλαν με τη διαδικασία.
Το να λέει κανείς ότι αυτή η διαδικασία δεν λειτουργεί είναι κάπως αστείο. Δεν υπάρχει καμία άλλη μέθοδος που θα μπορούσε να αναγκάσει 27 πολιτικούς (ή, στην περίπτωση του Γιούρογκρουπ, 19) να συμβιβαστούν σε δεκάδες ή εκατοντάδες περίπλοκα θέματα, στα οποία η κάθε χώρα έχει άλλα συμφέροντα. Άστοχο είναι και το αποκαλείς τη διαδικασία αντιδημοκρατική. Σ’ αυτή συμμετέχουν αποκλειστικά εκλεγμένοι εκπρόσωποι των λαών. Μπορεί ο μέσος ψηφοφόρος να μην έχει συνειδητοποιήσει ότι επιλέγοντας τον Αλέξη Τσίπρα για πρωθυπουργό του αναθέτει την εκπροσώπησή του στην παρέα των 27 ανθρώπων που κάνουν κουμάντο στην Ευρωπαϊκη Ένωση, αλλά έτσι ακριβώς είναι. Οι Έλληνες ψηφοφόροι του το αναθέτουν προσωπικά. Αν κάποιος έχει πρόβλημα με τη δημοκρατικότητα αυτής της εκλογής, ή με τη δημοκρατικότητα του να συνεργάζονται για για τα οικονομικά θέματα των κρατών-μελών της ευρωζώνης οι υπουργοί οικονομικών των κρατών-μελών τότε ίσως να έχει πρόβλημα με την ιδέα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας γενικότερα. Βεβαίως, κι άλλοι συμφωνούν με τον κ. Βαρουφάκη και θεωρούν ότι αυτοί οι θεσμοί δεν λειτουργούν “δημοκρατικά”, αλλά ο καθένας συνήθως έχει διαφορετική αντίληψη για το τι σημαίνει “δημοκρατία”. Πρόσφατα ο Τομά Πικετί μαζί με άλλους έγραψαν μια πρόταση για μια πιο “δημοκρατική” οικονομική διακυβέρνηση της ευρωζώνης, η οποία προβλέπει τη δημιουργία ενός επιπλέον ευρωκοινοβουλίου, καινούριου, το οποίο θα παίρνει τις βασικές αποφάσεις για το ευρώ και θα ελέγχει το Γιούρογκρουπ. Δηλαδή το να στέλνουμε ως εκπρόσωπό μας για τα θέματα του ευρώ τον υπουργό οικονομικών μας δεν είναι δημοκρατικό, αλλά το να στέλνουμε και κάνα ευρωβουλευτή όπως το Θοδωρή Ζαγοράκη ή τους χρυσαυγίτες για να κάνουν αυτή τη δουλεία θα είναι μια χαρά. Η πρόταση ήταν μέρος του προγράμματος του σοσιαλιστή υποψηφίου για την Προεδρία της Γαλλίας Μπενουά Αμόν, παρεμπιπτόντως. Ο οποίος στον πρώτο γύρο των εκλογών πήρε περίπου 6%.
Πέρα από όλα αυτά, όμως, το σημαντικότερο που θα έπρεπε να είχαν στο μυαλό τους οι εκπρόσωποί μας τότε (και τώρα, και εις τον αιώνα των αιώνων), είναι το ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένας περίπλοκος, παράδοξος μηχανισμός λήψης κοινών αποφάσεων, ο οποίος έχει φτάσει στο σημείο που βρίσκεται σήμερα μέσα από μια ραγδαία, κατακλυσμιαία εξελικτική διαδικασία. Μια συμμαχία 12, 15 ή 27 χωρών (οι οποίες πριν από 70 χρόνια πολεμούσαν μεταξύ τους) είναι κάτι που φυσιολογικά δεν θα έπρεπε να λειτουργεί καθόλου ή, έστω, θα έπρεπε να λειτουργεί κάπως σαν τα Ηνωμένα Έθνη, εθιμοτυπικά. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι τόσο περίπλοκη που, αναπόφευκτα, λειτουργεί όπως λειτουργεί επειδή δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει αλλιώς. Οι μόνες αλλαγές που μπορούν να γίνουν στη λειτουργία και τις διαδικασίες της είναι μικρές, σταδιακές, ενίοτε ως αντίδραση σε κρίσεις και έκτακτα γεγονότα και, κυρίως, αποτέλεσμα συμβιβασμών ανάμεσα στους 27 ηγέτες που κάνουν το κουμάντο.
Κι αυτό είναι κάτι που άνθρωποι που δήλωναν από εδώ κι από εκεί ότι θέλουν να “αλλάξουν την Ευρώπη” θα έπρεπε να έχουν καταλάβει. Αν τους ενδιαφέρει η ουσία της πολιτικής αλλαγής, τουλάχιστον, και όχι μόνο το φαίνεσθαι.