ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΜΗΛΙΩΝΗΣ
Απο-θέματα
εκδ. Νεφέλη, σελ. 160
Ενα από τα αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του Χριστόφορου Μηλιώνη (1932 – 2017) είναι η ποιότητα της φωνής του. Είτε στο πεζογραφικό του έργο (μυθιστορήματα και διηγήματα), είτε στις δοκιμιακές μελέτες του, είτε στη φιλολογική του εργασία, κατορθώνει να κάνει αισθητή μια ιδιαίτερη χροιά, έναν ξεχωριστό ρυθμό, έναν ειδικό τόνο με τον οποίο ο συγγραφέας μιλάει και ο οποίος εξυπονοεί ένα βλέμμα, συνθέτει μια θέση και συγκροτεί μια στάση ζωής. Πρόκειται για μια φωνή ήρεμη, χαμηλή και στοχαστική, φωνή ανθρώπου ο οποίος παρατηρεί τα πράγματα και αναπτύσσει ποικίλους δεσμούς μαζί τους, στέκεται όχι δίπλα τους αλλά ανάμεσά τους· τα δοκιμάζει και κατόπιν χωρίς περιστροφές, με ειλικρίνεια και απλότητα παραθέτει τον λόγο του για την αίσθηση και τη γεύση που του άφησαν. Είναι η φωνή ενός βαθιά βιωματικού συγγραφέα ο οποίος γνωρίζει το μυστικό των αποστάσεων, ταυτίζεται με το άλλο και τους άλλους χωρίς όμως να απολέσει την υπόσταση και την κρίση του –την προσωπικότητά του– προκειμένου να μας προσφέρει την έγκυρη άποψή του για την ουσία τους.
Τα «Απο-θέματα» κυκλοφόρησαν πέντε μήνες μετά τον θάνατο του Χριστόφορου Μηλιώνη στα ογδόντα πέντε του χρόνια. Περιλαμβάνουν δεκαεπτά κείμενα (εξιστορήσεις, μαρτυρίες και χρονικά), τα οποία είχαν φιλοξενηθεί σε περιοδικά και τα οποία δημοσιεύονται πρώτη φορά σε βιβλίο. Καλύπτουν όλα τους –καθόλου παράξενο– τις περιστάσεις και τα ζητήματα που απασχόλησαν τον συγγραφέα σε όλη τη διάρκεια της πενηνταπεντάχρονης λογοτεχνικής παρουσίας του – τη σχέση με τον ορεινό γενέθλιο τόπο της Ηπείρου, τα δύσκολα παιδικά και νεανικά χρόνια σημαδεμένα απ’ το καυτό στίγμα της ιστορίας και τη διά βίου σχέση του με τη λογοτεχνία και την εκπαίδευση –, τα αινίγματα και τα προβλήματα που θέτουν τα γράμματα καθώς και οι άνθρωποι των δύο σιναφιών.
Κατά την πάγια συνήθειά του ο συγγραφέας δεν καλλιεργεί ψευδαισθήσεις, δεν θαμπώνεται, δεν ωραιοποιεί, δεν εξιδανικεύει, δεν συναισθηματολογεί και δεν θρηνεί. Στοχαστικός, συναισθηματικός, συγκεκαλυμμένα τρυφερός, συγκινημένος, μετρά κάθε φορά την ένταση της νοσταλγίας που τον χωρίζει από το πολύπαθο μεν αλλά πολύ ουσιαστικό εκείνο παρελθόν που προσδιόρισε καθοριστικά τον βίο του. Κι ούτε αντικρίζει τα πράγματα με αίσθημα μειονεξίας για τις επαρχιακές ρίζες του ή τις δυσκολίες που έφερε η ζωή. Πατά, αντιθέτως, γερά στα πόδια του και έχει εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του γιατί ξέρει ποιος είναι, τι αισθάνεται και από πού προέρχεται, τι έχασε και πώς να το αποτιμήσει. Κι ανάλογη στάση καλλιεργεί απέναντι στα αντικείμενα της μελέτης του. Ούτε υπερηφάνεια για το κλέος των προγόνων, ούτε φιλολογική σχολαστικότητα, ούτε ιστορική αναδίφηση, αλλά ανάδειξη των ανθρώπινων πτυχών που περικλείονται στα κείμενα.
Το ότι η σχέση του Μηλιώνη με τον παρελθόν δεν υπήρξε τραυματικά καθηλωμένη στον χρόνο προκύπτει αβίαστα κι απ’ το γεγονός ότι ο συγγραφέας μας είναι σε θέση να κρίνει ουσιαστικά και να τοποθετηθεί παρεμβατικά και απέναντι στα ποικίλα θέματα του παρόντος – στα ζητήματα λόγου χάρη των αλλαγών που έφερε η τεχνολογία με πρώτιστα παραδείγματα το Ιντερνετ ή τη νόσο της τηλετρομοκρατίας. Επανερχόμαστε, έτσι, στη φωνή. Εκείνο που βαραίνει στα κείμενα του Μηλιώνη είναι η αίσθηση του μέτρου· το μέτρο όχι ως μεσότητα αλλά ως αποτίμηση, ως παρατήρηση, ως στάθμιση και ως εκφορά κρίσης. Με τον τρόπο της η φωνή του συγγραφέα γεννά εμπιστοσύνη – την εμπιστοσύνη που δημιουργεί το αίσθημα πως μπορεί οι αντιξοότητες να ήταν πολλές, η πολιτική να υπήρξε άστατη και η ιστορία ανελέητη, είναι όμως η σκέψη και ο λόγος που παράγουν αντίσταση προσπορίζοντας στο υποκείμενο ακαταμάχητες δυνάμεις. Κι ακόμα, η αίσθηση πως μπορεί οι συνθήκες να ήταν πικρές, οι ανθρώπινοι δεσμοί ευάλωτοι και ο χρόνος ανάλγητος, είναι όμως η ζεστασιά της φωνής, η έγνοια για το δίκιο και η ηθική της μέριμνα, το μέλημα για τα ανθρώπινα και ο κριτικός στοχασμός της που δημιουργούν παρηγοριά, ανακούφιση κι εμψύχωση – με άλλα λόγια, περιορισμό της λύπης.