Ανασυνθέτοντας τον Πύργο του Αϊφελ

Ανασυνθέτοντας τον Πύργο του Αϊφελ

6' 7" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Απέναντι από τους Κήπους του Τροκαντερό υψώνεται το μνημείο που έγινε όχι μόνο σύμβολο της γαλλικής πρωτεύουσας, αλλά και εικόνα της. Ο Πύργος του Αϊφελ είναι το Παρίσι.

Το 1964 ανακηρύσσεται ιστορικό μνημείο από τον Αντρέ Μαλρό, ενώ την ίδια χρονιά, σε συνέχεια των «Μυθολογιών» του, ο Ρολάν Μπαρτ δημοσιεύει τον «Πύργο του Αϊφελ»: ένα δοκίμιο αφιερωμένο στο χαλύβδινο τοπόσημο. Με διαύγεια και λυρική δεινότητα ανασυνθέτει τα χιλιάδες κομμάτια σφυρήλατου σιδήρου, προσκαλώντας σε μια εκ νέου ανάγνωσή του: ως «βλέμμα, αντικείμενο και σύμβολο». Κρατώντας τον στο χέρι ως μινιατούρα.

Ο Μπαρτ διερευνά τις περίπλοκες σχέσεις μεταξύ χώρου, πόλης, αρχιτεκτονικής και λαϊκής κουλτούρας, οριοθετώντας δομικά τα παράδοξα του Πύργου. Προσεγγίζει σημειολογικά και εννοιολογικά το νεωτερικό μνημείο, χρωματίζοντάς το, αιχμηρά και πολυσήμαντα, με στόχο την αναδόμηση της εικόνας του.

Ο Πύργος είναι «ένα αντικείμενο που βλέπει, ένα βλέμμα που το βλέπουν», γράφει στο εξαιρετικό λεύκωμα «Ο Πύργος του Αϊφελ» που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αγρα. Σε έξοχη μετάφραση της Λίζυς Τσιριμώκου περιλαμβάνει το κλασικό πλέον δοκίμιο αλλά και πλούσιο φωτογραφικό υλικό του Αντρέ Μαρτέν και αρχειακό. Οι κοντινές ασπρόμαυρες λήψεις αποτυπώνουν λεπτομερώς τη μαγεία του μετάλλου.

Επιτηρητής

Στον Πύργο του Αϊφελ απαντούν εμφατικά οι συνδηλώσεις του μοντερνισμού: ο ατσάλινος Πύργος επιβάλλεται με το ύψος του στους σπειροειδείς δακτυλίους του παρισινού αστικού ιστού με τα φαρδιά βουλεβάρτα που σχεδίασε ο βαρώνος Οσμάν, μετά την επανάσταση του 1848 για ν’ αποτρέψει μελλοντικά οδοφράγματα. Ταυτόχρονα επιτηρεί-παρατηρεί την Πόλη του Φωτός, ως άλλο Πανοπτικόν του Μπένθαμ.

Στο δοκίμιό του ο Μπαρτ εστιάζει ιδιαίτερα στη «διαλεκτική του βλέπειν», για να θυμηθούμε τη Susan Buck-Morss και τη μελέτη της στο «Σχέδιο Eργασίας περί Στοών», το ημιτελές αριστούργημα του Βάλτερ Μπένγιαμιν για τη βιομηχανική κουλτούρα του 19ου αιώνα στο Παρίσι. Θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τον Πύργο στις «φαντασμαγορίες» του Μπένγιαμιν, ως «ποιητικό» αντικείμενο του βιομηχανικού πολιτισμού. Εκεί, ο flâneur του Μποντλέρ θα περιπλανιόταν σε συγχρωτισμό με το πλήθος εν είδει αστικής μέθης.

 

Ανασυνθέτοντας τον Πύργο του Αϊφελ-1

1887-1889: Χρειάστηκαν 1 εκατ. καρφιά, 2,5 εκατ. πριτσίνια, 700 τόνοι ατσάλι, 18.038 κομμάτια σφυρήλατου σιδήρου, 300 εργάτες, 5.300 σχέδια, 50 μηχανικοί, δύο χρόνια, δύο μήνες και πέντε ημέρες για να κατασκευαστεί.

Ορατός από παντού, δεν υπάρχει κανένα παριζιάνικο βλέμμα που να μη συναντάται με τον Πύργο κάποια στιγμή της ημέρας. Από τα πλέον αναγνωρίσιμα αξιοθέατα, το 2017 δέχθηκε περισσότερους από επτά εκατομμύρια επισκέπτες. «Η αρχιτεκτονική είναι πάντα όνειρο και λειτουργία, έκφραση μιας ουτοπίας και εργαλείο μιας άνεσης» γράφει ο Μπαρτ και προσθέτει: «ο Πύργος ανήκει σε όλον τον κόσμο και, ακόμη καλύτερα, σε όλες τις φαντασίες». Πολλαπλασιάζεται και κοπιάρεται, γίνεται μινιατούρα σουβενίρ, καρτ-ποστάλ και αντίγραφο: από το Tianducheng της Κίνας φτάνει στα Φιλιατρά με αμέτρητους ενδιάμεσους προορισμούς.

Κυρίως «ο Πύργος ατενίζει το Παρίσι. Επισκέπτομαι τον Πύργο σημαίνει ότι στέκομαι στον εξώστη για να αντιληφθώ, να κατανοήσω και να απολαύσω κάτι σαν το άρωμα του Παρισιού». Ο Πύργος γίνεται παρατηρητήριο. Από τα μοντέρνα κωδωνοστάσια μιας σύγχρονης Παναγίας των Παρισίων, ως άλλοι Ουγκώ, «διαβάζουμε» τον αστικό ιστό. «Στο αβαρές θαύμα του ύψους, η πανοραμική θέα προσέθετε και μια ασύγκριτη δύναμη διανοίας». Συναρμολογούμε την παρισινή κορυφογραμμή και ανασυνθέτουμε τη δομή του πανοράματος.

«Τι είναι, όμως, ένα πανόραμα; Μια εικόνα που γυρεύουμε να την αποκρυπτογραφήσουμε, στην οποία προσπαθούμε να αναγνωρίσουμε γνωστά μέρη, να ταυτοποιήσουμε τοπόσημα. […] ώστε να σχηματίζεις στον νου σου ένα απείκασμα του Παρισιού που τα στοιχεία του βρίσκονται μπροστά σου, εμπράγματα, πατροπαράδοτα και ωστόσο ξεβολεμένα στον σφαιρικό χώρο που σου προσφέρονται, επειδή αυτός ο χώρος σου ήταν άγνωστος».

Πανοραμική οπτική

Ο Πύργος του Αϊφελ σηματοδοτεί την εμφάνιση της πανοραμικής οπτικής ως σύγχρονη αντίληψη της αστικής εμπειρίας. Ο Γκέοργκ Ζίμελ, στo δοκίμιo «Η κοινωνιολογία των αισθήσεων» (1907) αναφέρεται στο δέος που προκαλεί η όραση ως αλληλουχία εικόνων και ανταλλαγή βλεμμάτων. Ο Μπαρτ μιλά για μια νέα κοινωνική χαρτογράφηση των μητροπόλεων, εστιάζοντας στο βλέμμα από ψηλά: η πόλη γίνεται κοινό αντικείμενο όρασης. Η πανοραμική θέαση, ανεμπόδιστη και συνεχής, συσπειρώνει το βλέμμα, εκπλήσσει και «συντονίζει την μνήμη με την αίσθηση».

Το δοκίμιο ξεκινά με ένα απόσπασμα από τη «Διαμαρτυρία των Καλλιτεχνών» (1887), αποκαλώντας τον Πύργο «άχρηστο και τερατώδη», μιλώντας για την «ατίμωση του Παρισιού» από τις «μπαρόκ και εμπορευματικές φαντασίες ενός κατασκευαστή μηχανών». «Θα έχουν δίκιο να μας λοιδορούν, γιατί το Παρίσι των υπέροχων γοτθικών, το Παρίσι του Puget, του Germain Pilon, του Jean Goujon, του Barye κ.τ.λ. θα έχει γίνει το Παρίσι του κυρίου Αϊφελ». Στο συλλογικό ασυνείδητο, ο Πύργος εκτοπίζει το Παρίσι από την καλλιτεχνική του κληρονομιά. Ο συγγραφέας Γκι ντε Μοπασάν έτρωγε το μεσημεριανό του στο εστιατόριο του Πύργου κάθε μέρα γιατί ήταν το μοναδικό μέρος από όπου δεν μπορούσες να δεις τον Πύργο, ενώ ο ποιητής Πολ Βερλέν άλλαζε δρόμο για να μην τον βλέπει. Ο Πολ Γκογκέν από την άλλη τον αποκαλούσε «θρίαμβο του σιδήρου».

Εκτός λογικής

«Για να εκπληρώσει αυτή τη μεγάλη ονειρώδη λειτουργία, που τον μεταβάλλει σε ένα είδος ολιστικού μνημείου, ο Πύργος πρέπει να αποδράσει από τη λογική», τονίζει ο Μπαρτ. Και εδώ είναι που η «αχρηστία» του ως μνημείο τον διατηρεί ζωντανό. «Ο Αϊφελ έβλεπε τον Πύργο του υπό τη μορφή ενός αντικειμένου σοβαρού, ορθολογικού, χρήσιμου· ο κόσμος του το επιστρέφει υπό τη μορφή ενός μεγάλου μπαρόκ ονείρου που εγγίζει φυσικά τα όρια του ανορθολογισμού».

Η κατασκευή ξεκίνησε το 1887 και εγκαινιάστηκε στις 31 Μαρτίου 1889 σηματοδοτώντας την Παγκόσμια Εκθεση του Παρισιού και την εκατονταετή επέτειο από τη Γαλλική Επανάσταση. Σχεδιάστηκε από τον πολιτικό μηχανικό Γκουστάβ Αϊφελ (1832-1923) με συνεργάτες τον Émile Nouguier και τον Maurice Koechlin –ο τελευταίος εμπνεύστηκε το έργο ήδη από το 1884– και τον αρχιτέκτονα Stephen Sauvestre.

Η συναρμολόγηση του Πύργου είναι ένα θαύμα ακριβείας. Χρειάστηκαν 1 εκατ. καρφιά, 2,5 εκατ. πριτσίνια, 700 τόνοι ατσάλι, 18.038 κομμάτια σφυρήλατου σιδήρου, 300 εργάτες, 5.300 σχέδια, 50 μηχανικοί, 45 τόνοι χρώματος, εκατοντάδες ικριώματα και δύο χρόνια, δύο μήνες και πέντε μέρες για να κατασκευαστεί.

Η τετράπλευρη πυραμίδα που παρεκκλίνει μόνο 7,5 εκατοστά με δυνατό άνεμο, έχει ύψος 312,27 μέτρα και ζυγίζει 10.100 τόνους. Οι στύλοι εγγράφονται σε ένα τετράγωνο πλευράς 125 μέτρων, ενώ 1.719 σκαλοπάτια οδηγούν στην κορυφή. Ο εξώστης του τρίτου ορόφου υψώνεται στα 274 μέτρα με εκπληκτική θέα ακτίνας 70 χιλιομέτρων. Η ασπρόμαυρη βουβή ταινία «Paris qui dort» (1924) και το ντοκιμαντέρ «La Tour» (1928) του René Clair αποτυπώνουν μοναδικά τη δομή του.

Σύμβολο πρωτοπορίας

• Η προτομή του Αυγούστου Αϊφελ από τον Αντουάν Μπουρντέλ στήθηκε στον βόρειο πυλώνα. «Μεταλλουργία, συγκοινωνίες, δημοκρατία: Ο Αϊφελ προσέφερε στον αιώνα του, με τον Πύργο του, το υλικό σύμβολο αυτών των τριών κατακτήσεων», γράφει χαρακτηριστικά ο Ρολάν Μπαρτ.

• Ο Πύργος ήρθε σε ρήξη με τα παρισινά σύμβολα του παρελθόντος, φέρνοντας στο προσκήνιο την βιομηχανική, επιστημονική και τεχνολογική πολιτιστική επανάσταση. Για σαράντα ολόκληρα χρόνια ήταν το υψηλότερο οικοδόμημα· μόλις το 1930 κτίζεται στο Μανχάταν το κατά έξι μέτρα ψηλότερο Chrysler, ενώ ένα χρόνο μετά ολοκληρώνεται το θρυλικό Empire State Building, ο τριακοσίων ογδόντα ενός μέτρων ουρανοξύστης της «Αυτοκρατορικής Πολιτείας» στη Νέα Υόρκη, ο οποίος μάλιστα θα «πρωταγωνιστήσει» στο φινάλε της ταινίας «Κινγκ Κονγκ», το 1933, στη σκηνή με τα αεροπλάνα.

• Κομψός, στιβαρός και διάτρητος, ο Πύργος επιβάλλεται στον άνεμο κατά κράτος, σφραγίζοντας την εμφάνιση του σιδήρου στην αρχιτεκτονική. Οι δαντελωτές αψίδες και τα καμπυλόγραμμα χωροδικτυώματα επιμηκύνονται προς τον ουρανό. «Η τόλμη της σύλληψης, η καινοτομία του υλικού, η μη-αισθητική της μορφής, η ανιδιοτέλεια της λειτουργίας» τον μετουσίωσαν σε σύμβολο πρωτοπορίας.

«Σύμβολο του Παρισιού, της νεωτερικότητας, της επικοινωνίας, της επιστήμης ή του 19ου αιώνα, πύραυλος, μίσχος, πλατφόρμα εξόρυξης, φαλλός, αλεξικέραυνο ή έντομο, ο Πύργος του Αϊφελ είναι το αναπόφευκτο σημείο αντίκρυ στα μεγάλα δρομολόγια του ονείρου».

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή