Τις προάλλες άκουγα έναν κύριο να μου εξηγεί για ποιο λόγο η Ευρώπη έχει χάσει το δρόμο της και βαίνει προς διάλυση και αυτοκαταστροφή. Για να μη σας τα πολυλογώ, ήταν επειδή έχει παρεκκλίνει από τις κοινές “ευρωπαϊκές αξίες”. Κατά τη γνώμη του η προσήλωση στις κοινές μας αξίες είναι η μυστική συνταγή για την δημιουργία μιας ισχυρότερης Ένωσης.
Έχω ξανακούσει πολλές φορές παρόμοιες απόψεις τις τελευταίες ημέρες, με διάφορες παραλλαγές και περιτυλίγματα. Αλλά τι είναι οι “ευρωπαϊκές αξίες”; Θα σας πω.
Αφού τελείωσε το μακροσκελές του λογύδριο ο συνομιλητής μου, του έκανα μία ερώτηση: Πιστεύετε ότι κάποιοι επικίνδυνοι εγκληματίες πρέπει να καταδικάζονται σε θάνατο;
Μου απάντησε “ναι”.
Το ίδιο πιστεύουν και οι μισοί Έλληνες. Στην τελευταία έρευνα της διαΝΕΟσις τους ρωτήσαμε “θα θέλατε την επαναφορά της θανατικής ποινής για κάποια εγκλήματα”; Και οι μισοί απάντησαν “ναι” ή “μάλλον ναι”. Στους πολίτες που στο δημοψήφισμα του 2015 απάντησαν “Ναι”, τους μενουμευρώπηδες δηλαδή, το ποσοστό υπέρ της θανατικής ποινής είναι 51,4%. (στους “Όχι” είναι 50,2%). Κοιτάξτε να δείτε, όμως: και ο Χάρτης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το κοινοτικό κεκτημένο το γράφουν μέσα ξεκάθαρα. Η θανατική ποινή απαγορεύεται στην Ε.Ε. Καμία χώρα δε γίνεται μέλος της αν πρώτα δεν την καταργήσει. Και όχι μόνο αυτό -η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρεί δουλειά της και χρέος της την προσπάθεια της κατάργησης της θανατικής ποινής παντού, σε όλο τον κόσμο. Αν θεωρήσουμε ότι υπάρχουν “ευρωπαϊκές αξίες”, η κατάργηση της θανατικής ποινής είναι σίγουρα μία από αυτές. Αλλά κατά τη γνώμη του συνομιλητή μου, δεν είναι. Κατά τη γνώμη του οι ευρωπαϊκές αξίες είναι “άλλες”. Δεν έγινε πιο συγκεκριμένος μετά από αυτό, καθώς ξαφνικά έπαψε να είναι πάρα πολύ ομιλητικός.
Τέτοιες αντιφάσεις είναι φαινόμενα περίπλοκα και βεβαίως έχουν σχέση με το στρεβλό τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο αλλά και τους εαυτούς μας. Ωραιότατα ένας Έλληνας πολίτης μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του φιλοευρωπαίο, που ενδιαφέρεται για τις “ευρωπαϊκές αξίες”, και να ορίζει τις “ευρωπαϊκές αξίες” ως πανομοιότυπες με τις δικές του, μολονότι πιστεύει στην επαναφορά της θανατικής ποινής, ότι οι μετανάστες που είναι καφέ χρώματος πρέπει να έχουν άλλα δικαιώματα από αυτά που απολάμβαναν μετανάστες ίδιου χρώματος με το δικό του σε προηγούμενες εποχές, ή ότι τα ομόφυλα ζευγάρια δεν δικαιούνται να έχουν τα ίδια δικαιώματα απέναντι στο νόμο με τα υπόλοιπα.
Οι “αξίες”, γενικά, είναι θολό και εύπλαστο πράγμα. Δεν είναι νόμοι του κράτους, ούτε διαχρονικές και αναλλοίωτες. Λαοί ολόκληροι αυτοπροσδιορίζονται από πεποιθήσεις και αντιλήψεις τις οποίες θεωρούν κεντρικό κομμάτι της ταυτότητάς τους, και δυο δεκαετίες μετά τις αλλάζουν με άλλες, εντελώς διαφορετικές. Το 1988 το 68% των Αμερικανών ήταν κατά των γάμων ομόφυλων ζευγαριών. Το 2018 το 64% είναι υπέρ. Σήμερα θεωρείται μια από τις πιο προοδευτικές χώρες του κόσμου, αλλά τη δεκαετία του ’60 στη Σουηδία οι εκτρώσεις ήταν παράνομες και οι Σουηδέζες ταξίδευαν κρυφά στην Πολωνία για να τις κάνουν. Στις αρχές τις προηγούμενης δεκαετίας ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσια παραγωγής προφυλακτικών του κόσμου βρισκόταν στο Ιράν. Κατασκεύαζε προϊόντα σε 30 διαφορετικά σχήματα, χρώματα και γεύσεις. Εμείς δεν μπορούμε να τα παρακολουθούμε εύκολα αυτά τα πράγματα. Ακούμε “Ιράν” και σκεφτόμαστε κάτι ενιαίο και διαχρονικό, ακούμε “Σουηδία” και σκεφτόμαστε κάτι άλλο, που πάντα έτσι ήταν. Σκεφτείτε τις “αξίες” που κυριαρχούσαν στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1950 ή τη δεκαετία του 1980. Αλλά εδώ, θα μου πείτε, δεν μπορούμε καλά καλά να αποκωδικοποιήσουμε τις αξίες που κυριαρχούν στη χώρα μας σήμερα, πού να θυμηθούμε άλλες εποχές ή να καταλάβουμε άλλες χώρες.
Και το φαινόμενο αυτό είναι παγκόσμιο, δεν είναι ελληνικό, και επίσης έχει και μια άλλη σημαντική διάσταση. Ναι, τα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης λένε ότι η θανατική ποινή απαγορεύεται και είναι κάτι το αποκρουστικό και απορριπτέο, αλλά οι μισοί Έλληνες διαφωνούν. Από ό,τι δείχνουν άλλες έρευνες, οι μισοί Βρετανοί, επίσης, διαφωνούν. Το 53% των Γάλλων διαφωνούν επίσης. Κι αν οι λαοί της Ευρώπης δεν έχουν τις ίδιες αξίες με αυτές που περιγράφονται στις δεκάδες χιλιάδες σελίδες της Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας και στα τριανταπέντε άρθρα του κοινοτικού κεκτημένου, αν σχεδόν σίγουρα οι αξίες ενός Ούγγρου ψηφοφόρου του Όρμπαν δεν είναι και πολύ παρόμοιες με του ορεξάτου συνομιλητή μου, ενός Ιταλού τυροκόμου ή ενός σκοτσέζου βοσκού, τότε ποιες είναι οι “ευρωπαϊκές αξίες”; Τι είναι οι “αξίες”, αν όχι αδύναμες λέξεις με τις οποίες προσπαθούμε να βαφτίσουμε ανθρώπινες ιδέες και απόψεις που αλλάζουν και εξελίσσονται γρήγορα ή αργά αλλά συνέχεια κι ασταμάτητα, σα να προσπαθούμε να κλείσουμε σ’ ένα κουτί ένα κύμα;