Πρόσφατα, για πολλοστή φορά, ο εμφύλιος πόλεμος επανέκαμψε στη δημόσια συζήτηση με αφορμή τον θάνατο ενός άσημου και υπέργηρου κομμουνιστή οπλαρχηγού του Εμφυλίου και την κωμικοτραγική απόπειρα κομμουνιστών διαδηλωτών να γκρεμίσουν μέρα μεσημέρι ένα άγαλμα στο κέντρο της Αθήνας. Οι αφορμές έχουν μικρή σημασία, καθώς οι δημόσιες διαμάχες, ιδιαίτερα την εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ξεκινούν με την ίδια ιλιγγιώδη ταχύτητα με την οποία ξεχνιούνται. Το θέμα μου δεν είναι οι καβγάδες αυτοί, αλλά η ερμηνεία που τους δίνεται και που τονίζει το πόσο βαθύ και ανεξίτηλο είναι το τραύμα που κληροδότησε στην κοινωνία μας ο Εμφύλιος. Λίγοι αναρωτιούνται αν όντως ισχύει κάτι τέτοιο. Οι περισσότεροι το επαναλαμβάνουν χωρίς να το πολυσκεφθούν, θεωρώντας το αυτονόητο. Ισχύει όμως;
Πρόκειται για ένα ερώτημα πολύ πιο δύσκολο να απαντηθεί επιστημονικά απ’ ό,τι ίσως φαίνεται. Κατ’ αρχάς, η έννοια του ψυχολογικού τραύματος δύσκολα ανάγεται σε συλλογικό επίπεδο, γι’ αυτό και χρησιμοποιείται συνήθως μεταφορικά. Επιπλέον, ο εμπειρικός έλεγχος της ερμηνείας αυτής απαιτεί την καταμέτρηση των ορατών επιπτώσεων του υποτιθέμενου τραύματος, πράγμα δύσκολο ακόμη και αν αυτές μπορούσαν να προσδιοριστούν με ακρίβεια. Συνήθως, ως ένδειξη της ύπαρξης του τραύματος λογίζεται το γεγονός πως ο Εμφύλιος δεν εξαφανίζεται από τη δημόσια σφαίρα και πως λειτουργεί πολωτικά. Είναι προφανές όμως πως το ίδιο ισχύει για πάμπολλα θέματα, που καμία σχέση δεν έχουν με συλλογικά τραύματα.
Απ’ ό,τι γνωρίζω, η μοναδική απόπειρα μέτρησης της θέσης που κατέχει στη συλλογική συνείδηση ο Εμφύλιος είναι μια έρευνα κοινής γνώμης που έγινε για λογαριασμό της «Κ» και δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο του 2009. Από την έρευνα αυτή προέκυψαν ορισμένα ενδιαφέροντα πορίσματα. Πρώτο, σχεδόν οι μισοί ερωτώμενοι (49%) δήλωναν τότε πως δεν διέθεταν αρκετές γνώσεις για την περίοδο, με τα ποσοστό να αυξάνεται ραγδαία στις νεότερες ηλικίες. Δεύτερο, ένα αντίστοιχο ποσοστό θεωρούσε πως ο Εμφύλιος συνδεόταν με την πολιτική διαμέσου των κομμάτων. Τρίτο, η παραταξιακή ταύτιση με τον Εμφύλιο είναι κυρίως υπόθεση της Αριστεράς. Οι ερωτώμενοι που δήλωναν τη μεγαλύτερη ταύτιση με τον Εμφύλιο ήταν ψηφοφόροι του ΚΚΕ και του (μικρού τότε) ΣΥΡΙΖΑ. Αντίθετα, οι ψηφοφόροι της Ν.Δ. ταυτίζονταν πολύ λιγότερο με τις μνήμες του Εμφυλίου. Τέλος, μια σημαντική πλειοψηφία προσέγγιζε τον Εμφύλιο με συμφιλιωτικούς όρους. Για παράδειγμα, το 58% θεωρούσε πως ακρότητες έκαναν και οι δύο πλευρές και πως ευθύνη γι’ αυτόν φέρουν και οι δύο. Το 51% του δείγματος μάλιστα κατέληγε πως «όλα αυτά δεν σημαίνουν τίποτα σήμερα». Παρ’ όλα αυτά, το 55% θεωρούσε πως οι συνέπειες του Εμφυλίου φτάνουν ώς σήμερα. Με άλλα λόγια, η πλειοψηφία θεωρούσε πως ο Εμφύλιος είναι μεν ξεπερασμένος για τους ίδιους αλλά έχει (κάποιες, αόριστες) συνέπειες για την κοινωνία, ίσως γιατί κάπου είχαν ακούσει για το τραύμα του Εμφυλίου…
Δεν γνωρίζουμε πώς επηρέασε η κρίση την πρόσληψη του Εμφυλίου από την κοινωνία. Η επαναφορά του Εμφυλίου στο πολιτικό λεξιλόγιο από τον ΣΥΡΙΖΑ κυρίως και τη Χρυσή Αυγή σε μικρότερο βαθμό ίσως διαμόρφωσε κάποιες αντιλήψεις. Το πιθανότερο όμως είναι πως η μνημονιακή μεταστροφή του ΣΥΡΙΖΑ κατέστησε σαφή την πραγματική αξία των πολιτικών αυτών συνθημάτων.
Συμπερασματικά λοιπόν, τα (λίγα) στοιχεία που διαθέτουμε δεν τεκμηριώνουν την ερμηνεία πως η ελληνική κοινωνία κουβαλάει πάνω κάποιο εμφύλιο τραύμα. Στον βαθμό που το θέμα απασχολεί τη σφαίρα της πολιτικής, αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην προσωπική ψύχωση ορισμένων (κυρίως αριστερών) που παραμένουν προσκολλημένοι στο παρελθόν και κατά δεύτερο λόγο στην απόπειρα κάποιων πολιτικών να μαζέψουν ψήφους, θεωρώντας δεδομένη την ανταπόκριση της κοινωνίας. Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα ακούσετε κάποιον να αναφέρεται, συνήθως με περισπούδαστο ύφος, στο τραύμα του Εμφυλίου, μη διστάσετε να του πείτε πως επαναλαμβάνει ένα κλισέ.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.