ΑΜΠΟΥ ΜΠΑΚΡ ΙΜΠΝ ΤΟΥΦΑΪΛ
Ο δρόμος του λόγου.
Χάυυ Ιμπν Γιακζάν ή Τα μυστικά της φιλοσοφίας της Ανατολής
μτφρ.: Παύλος Καλλιγάς
εκδ. Εκκρεμές
Εναν άγνωστο στη χώρα μας Αραβα στοχαστή, τον Ιμπν Τουφάιλ (1105-1185), γεννημένο στην Ανδαλουσία, μας συστήνουν ο Παύλος Καλλιγάς και οι εκδόσεις Εκκρεμές, σε έναν καλαίσθητο τόμο. Ο συγγραφέας υπήρξε φιλόσοφος, ισλαμιστής θεολόγος, αστρονόμος και γιατρός, ο οποίος μάλιστα υποστήριξε την αναγκαιότητα της νεκροψίας και νεκροτομής, ενώ είχε μελετήσει τα έργα του Αριστοτέλη.
Το έργο του «Ο δρόμος του λόγου» είναι ένα πρωτότυπο φιλοσοφικό, αλληγορικό μυθιστόρημα, το οποίο έχει επιρροές από το έργο του Αβικένα, καθώς και από τους σούφι. Σε αυτό, ο συγγραφέας διηγείται την ιστορία ενός παιδιού που ζει σαν αγρίμι κοντά σε μια γαζέλα, σε ένα απομονωμένο νησί, όπου ανακαλύπτει την απόλυτη αλήθεια και ερευνά την ένωση με το θεϊκό στοιχείο. Ο πρωταγωνιστής, αυτοδίδακτος, περιπλανιέται «στον φυσικό κόσμο και στο επέκεινα με όρους οραματικής περιγραφής». Δεν έρχεται σε επαφή με τον πολιτισμό και τους ανθρώπους παρά μονάχα όταν γνωρίζει ένα ναυαγό από τον οποίο για πρώτη φορά ακούει για τον πολιτισμό και τη θρησκεία, ενώ αντιλαμβάνεται ότι τα υλικά αγαθά αποσπούν το άτομο από την αλήθεια και την ουσία της αλήθειας, γιατί «στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τίποτα εκτός από την ουσία της Αλήθειας», η οποία μοιάζει με το φως του ήλιου». Ολόκληρο το είναι του ήταν απορροφημένο από την ιδέα του Δημιουργού ώστε να αφήνει κατά μέρος τα δημιουργήματά του. Γνώρισε το ανώτερο Ον, το οποίο είναι αμετάβλητο και αναίτιο, αν και αυτό είναι η αιτία της ύπαρξης όλων των πραγμάτων, και άρχισε να αναζητά τον τρόπο με τον οποίο απέκτησε τη γνώση αυτή. Πάντως, απέκτησε τη βεβαιότητα ότι το αναγκαίως Ον δεν έχει σωματικά γνωρίσματα και ότι η σύλληψη Εκείνου πραγματοποιήθηκε μέσω της ίδιας του της ουσίας, ουσίας που δεν έχει καμιά σχέση με το σώμα και τα υλικά δεδομένα. Εξάλλου, μέσω της άυλης ουσίας μπορούσε να συλλάβει το «υπέροχο αναγκαίως Ον». Πρόσεξε ότι η φθορά και η απομείωση ήταν γνωρίσματα της ύλης, των σωμάτων, τα οποία «αποβάλλουν τη μια μορφή τους και παίρνουν μιαν άλλη, όπως για παράδειγμα όταν το νερό γίνεται αέρας, ή ο αέρας νερό, ή όταν ένα φυτό μεταβάλλεται σε γη ή σε στάχτη, ή όταν η γη μεταβάλλεται σε φυτό. Διότι αυτό θα πει φθορά. Ενώ για τα πράγματα που δεν είναι σώματα και δεν χρειάζονται τα σώματα για την υπόστασή τους, αυτά τα οποία είναι εντελώς απαλλαγμένα από κάθε τι σωματικό, γι’ αυτά η φθορά είναι κάτι αδιανόητο…».
Το έργο αυτό επηρέασε όχι μόνο την αραβική αλλά και την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και φιλοσοφία, ενώ οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό μπορεί να ανιχνευτούν στα έργα του Νεύτωνα, του Λοκ και του Καντ. Aλλωστε η ιδέα για την tabula rasa, που χρησιμοποιείται από τον Τζον Λοκ, ίσως προήλθε από την επιρροή την οποία δέχτηκε από τον Τουφάιλ. Δεν είναι απίθανο, μάλιστα, ο Ντάνιελ Νταφόε να γνώριζε το εν λόγω έργο όταν έγραφε το περιπετειώδες μυθιστόρημά του «Ροβινσών Κρούσος», καθώς το βιβλίο του Ιμπν Τουφάιλ είχε μεταφραστεί στα αγγλικά το 1708. Εξαιρετική είναι η απόδοση στη γλώσσα μας και υποστηρικτικά του κειμένου τα σχόλια αλλά και η εισαγωγή.