Το μέλλον άδηλον! Στο νησί μου μάλιστα λέγουν και το χαριτωμένο «πας μετά Χριστόν προφήτης γάιδαρος»! Και όσο το μέλλον είναι άδηλο στη ζωή μας, άλλο τόσο είναι και στην πάντα απρόβλεπτη και αστάθμητη ναυτιλία.
Από την αρχαιότητα ήδη, οι Ελληνες θαλασσινοί είχαν πλήρη επίγνωση της αβεβαιότητας και επικινδυνότητας των έργων τους. Η έννοια της συμπλοιοκτησίας, καταγεγραμμένη ήδη στους νόμους των Ροδίων, έγινε αργότερα ο κανόνας και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, όπου η συνένωση των πολλών στην κυριότητα ενός πλοίου προστάτευε το πλοίο και τους ίδιους με τον επιμερισμό των κινδύνων.
Με την πάροδο των ετών, ναυτασφάλεια και ναυτιλιακή πίστη μπήκαν στη ζωή των θαλασσινών, θέτοντας κάποιες σταθερές στο πάντα αβέβαιο μέλλον του κλάδου. Οσο μάλιστα, από τα τέλη του 19ου αιώνα, η ατμοπλοΐα με νέα, επαναστατική τεχνολογία, αυξημένα κεφάλαια και τα ανάλογα ρίσκα εδραιωνόταν στις τάξεις τους, τόσο το μοντέλο της συμπλοιοκτησίας συσπειρωνόταν γύρω από τους πυρήνες των οικογενειών και του συγγενικού περιβάλλοντος. Η οικογενειακή παρουσία επεκτεινόταν και πάνω στα πλοία, όπου συναντάμε συχνά τους ίδιους τους πλοιοκτήτες να κυβερνούν μαζί με τα παιδιά τους, συγγενείς και γνωστούς από το ίδιο νησί ανάμεσα στο πλήρωμα. Δεσμοί άρρηκτοι των «αφεντικών» με τους ναυτικούς και όλων μαζί με το πλοίο, εγγύηση για την αξιοπλοΐα: το «Hands-on Management» στην κυριολεξία! Πάνω στα πλοία ανέτελλαν, μεταξύ των ικανών, οι μελλοντικοί καπεταναίοι και πλοιοκτήτες: αξιοκρατία και ίσες ευκαιρίες για όλους.
Το ελληνικό μοντέλο ανδρώθηκε, επέζησε δύο παγκοσμίων πολέμων και πολλαπλών κρίσεων, προσαρμόστηκε στα σύγχρονα δεδομένα της παγκόσμιας ναυτιλίας και λειτουργεί εύρυθμα ακόμη και σήμερα. Μπορεί βέβαια οι σύγχρονοι πλοιοκτήτες να ταξιδεύουν πλέον νοερά με τα πλοία τους από τα γραφεία στη στεριά, δεν παύουν όμως να έχουν τον έλεγχο, την ευελιξία στη λήψη αποφάσεων και, το κυριότερο, να διατηρούν τον ελληνικό χαρακτήρα της επιχείρησης.
Η ελληνόκτητη ναυτιλία έχει πλέον εδραιωθεί στην κορυφή, ελέγχοντας σήμερα πάνω από το 16% του παγκόσμιου στόλου: χωρίς κρατικές επιδοτήσεις όπως άλλοι, χωρίς εθνικά φορτία και προστατευτισμό, μαχόμενη μέσα σε ένα έντονα ανταγωνιστικό παγκόσμιο περιβάλλον. Οι πολλοί παραμένουν και σήμερα αυτόνομοι και ανεξάρτητοι. Κάποιοι άλλοι διείσδυσαν με επιτυχία στα μεγάλα χρηματιστήρια, αντλώντας κεφάλαια για την ανάπτυξή τους σύμφωνα με τους κανόνες των θεσμών, χωρίς να αλλοιώνεται η ελληνικότητά τους. Υπήρξαν κι εκείνοι που εγκατέλειψαν τον θαλάσσιο στίβο, από ατυχία ή απερισκεψία: ο νόμος του επιχειρείν. Λίγοι, τέλος, επέλεξαν να μη διαφεντεύουν οι ίδιοι τις τύχες τους, παραδίδοντας τη διαχείριση και μαζί με αυτήν την ελληνικότητά τους σε ξένους managers.
Υπάρχουν και σήμερα, και πάντα θα υπάρχουν, αστάθμητοι παράγοντες, για να επιβεβαιώνουν τα αβέβαια στη ναυτιλία. Ποιος θα μπορούσε ποτέ να προβλέψει, λόγου χάριν, ότι στους σημερινούς χαλεπούς καιρούς για την οικονομία και την απασχόληση στην Ελλάδα, οι νέοι μας θα δυσκολεύονταν να βρουν διέξοδο στη θάλασσα όπως παλιά! Ενώ από τα πρώτα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια τα ελληνικά πληρώματα ευρίσκονταν γενικώς σε πλήρη επάρκεια, ενώ το ασφαλιστικό τους ταμείο –κράχτης για την προσέλκυση– ήταν εύρωστο και ενώ οι δημόσιες και ιδιωτικές σχολές εμπορικού ναυτικού ανθούσαν, παραδίδοντας πληθώρα αξιωματικών σε έναν διαρκώς αυξανόμενο στόλο, το όλο εκπαιδευτικό σύστημα άρχισε να διαβρώνεται συστηματικά μετά τη Μεταπολίτευση από την ίδια την πολιτεία, πλαισιωμένη πάντα από ένα συνονθύλευμα συμβούλων. Είναι οι πρώτοι θαλασσομάντεις στους οποίους θα αναφερθώ, που, βασιζόμενοι στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου στη χώρα μας, προεξόφλησαν την ανακοπή του ρεύματος ελληνικού δυναμικού προς τις σχολές και τη θάλασσα. Μαθητευόμενους μάγους της ναυτιλίας τούς αποκαλούσε όλους αυτούς ο κλάδος. Τι σύμπτωση!
Η αρχή έγινε με την εισροή στρατιών συνταξιούχων, άσχετων με τη ναυτιλία στο ΝΑΤ, με αποτέλεσμα τη μετέπειτα χρεοκοπία του Ταμείου. Στη συνέχεια, από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, είδαμε τη σταδιακή κατάργηση της ιδιωτικής εκπαίδευσης, αντίπαλον δέος της δημόσιας, που μοιραία οδήγησε και τη δεύτερη στην παρακμή. Αποκορύφωμα του καταστροφικού έργου των ντόπιων θαλασσομάντεων, η κατάργηση του ίδιου του υπουργείου της μεγαλύτερης εμπορικής ναυτιλίας του κόσμου, το 2009, για πάνω από δύο χρόνια.
Ηδη όμως είχε δημιουργηθεί στην ελληνική κοινωνία και ιδιαίτερα στους παραδοσιακούς ναυτότοπους αρνητικό κλίμα για το ναυτικό επάγγελμα. Ετσι, εκ των ένδον, ακόμη και μέσα από τις σχολές, καλλιεργήθηκε ο αφελληνισμός της ναυτιλίας μας. Χάθηκε συνάμα μια ολόκληρη γενιά επίδοξων στελεχών για το εμπορικό ναυτικό και, μαζί της, η μεταλαμπάδευση σ’ αυτούς της τεχνογνωσίας των ναυτικών πατεράδων τους. Τουλάχιστον, την ίδια, θλιβερή για τον Ελληνα ναυτικό και τη ναυτική εκπαίδευση περίοδο, η κατάσταση στα ναυτιλιακά γραφεία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό μάς στέλνει ελπιδοφόρα μηνύματα από Ελληνες νέους και νέες, που τα στελεχώνουν με υψηλό επίπεδο γνώσεων και εξειδίκευσης.
Θαλασσομάντεις δεν υπάρχουν όμως μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στον διεθνή χώρο. Θα αναφερθώ πρώτα σε κάποιους ναυτιλιακούς αναλυτές, που άλλη δουλειά δεν έχουν από το να σκαρώνουν στατιστικές για την πρόβλεψη του μέλλοντος, πάνω σε μοντέλα θεωρητικών και συμφέροντα εταιρειών του είδους. Δεν βρίσκεται άραγε ποτέ κανείς να τους πει στο αυτί: its the unknown, stupid! Στα πενήντα σχεδόν χρόνια που υπηρετώ τη ναυτιλία, το βρίσκω πάντα διασκεδαστικό να βλέπω τα στατιστικά extrapolations των shipping analysts να φεύγουν εκτός τροχιάς και να χάνονται στο διάστημα του μέλλοντος. Επιστήμονες μετά Χριστόν προφήτες!
Και φθάνουμε στους κορυφαίους θαλασσομάντεις όλων των εποχών: private equity funds! Το ανεξέλεγκτο χρηματοδοτικό μόρφωμα της τελευταίας δεκαετίας, εμπνευσμένο από καιροσκόπους managers, ήλθε να τρυγήσει τη θάλασσα με μεθόδους ανεμότρατας, που σέρνοντας δίχτυα στον βυθό αφήνει πίσω της μόνο καταστροφή. Βασισμένοι στην εκπληκτική ναυλαγορά ξηρού φορτίου της περιόδου 2003-2008 και παραβλέποντας –από άγνοια ή από σκοπιμότητα άραγε– την κυκλικότητά της, οι κύριοι αυτοί έστησαν μεγαλεπήβολα σχέδια ναυπηγήσεων, μαντεύοντας ανάλογα υπερκέρδη για τα τριετή έως πενταετή «προϊόντα» τους. Το δίχτυ της ανεμότρατας άρχισε να σέρνεται, οι αφελείς επενδυτές τσίμπησαν και τα ναυπηγεία μίλησαν. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, το πάρτι των παραγγελιών είχε πάρει γιγαντιαίες διαστάσεις. Στην Κίνα, ακόμα και στους ορυζώνες φύτρωναν βαπόρια! Εύκολη χρηματοδότηση για τους επιτήδειους fund managers, που, πετώντας κάτω από τα ραντάρ των χρηματιστηρίων και των τραπεζών, εξασφάλιζαν δι’ εαυτούς παχυλές προμήθειες σε κάθε τους βήμα: από παραγγελίες, επισκευές, επανδρώσεις, ασφαλίσεις και και και… Οταν όμως έφθασε το πρώτο τσουνάμι των παραλαβών, η ήδη εξασθενημένη από την υπερπροσφορά τονάζ ναυλαγορά κατέρρευσε και τα funds σκόρπισαν. Μεγάλοι χαμένοι οι επενδυτές, το other people’s money. Ηταν που ήταν άναυτοι, πήγαν και άναυλοι! Την πλήρωσε όμως και ολόκληρη η ελληνική και παγκόσμια ναυτιλία ξηρού φορτίου, με ναυλαγορά για γερά νεύρα το 2016, που ακόμα και σήμερα δεν ξέρουμε αν έχει πραγματικά συνέλθει. Και επιπλέον, θα την πληρώνει επί πολλά χρόνια η αγορά των μεταχειρισμένων, με πλοία προς πώλησιν αμφιβόλου ποιότητας, με πλημμελή έως ανύπαρκτη επιστασία κατά τη ναυπήγησή τους, αφού η εντολή τότε ήταν «πλοίο να ’ναι κι ό,τι να ’ναι». Οσο για τα –κινεζικά κυρίως– ναυπηγεία, με τα πρώτα σημάδια της πτώσης άρχισαν να πέφτουν βροχή οι ακυρώσεις και των ορυζώνων… οι αποψιλώσεις. Απομένει πλέον η ναυτιλιακή βιομηχανία, σύσσωμη, να βρει τρόπο να ανακόψει κάθε μελλοντικό financial runway αυτών των θαλασσομάντεων, προτού επεκταθεί η χάρη τους στα tankers και στις υπόλοιπες ναυλαγορές.
Θαλασσινοί και θαλασσομάντεις όλοι επί σκηνής και η αυλαία του μέλλοντος σηκώνεται. Για τους δεύτερους, οι παραστάσεις του έργου θα είναι πάντα μετρημένες. Οι πρώτοι ξέρουν καλά ότι ο κόσμος της ναυτιλίας είναι μια εναλλαγή περιόδων κρίσεως και ακμής, που διαδέχονται η μία την άλλη όπως η μέρα τη νύχτα. Γνωρίζουν επίσης ότι η εμπειρία της κυκλικότητας του παρελθόντος φωτίζει τα σκοτεινά μονοπάτια του μέλλοντος. Συνεχίζουν και προοδεύουν, διδασκόμενοι από τα λάθη τους και τα λάθη των άλλων, ασκούμενοι την αυτοσυγκράτηση σε εποχές ευημερίας και την υπομονή σε εποχές κρίσεων. Και κατευθύνουν, με σταθερό πηδάλιο, την πρώτη ναυτιλία του κόσμου στο πεπρωμένο της.
* Ο κ. Ματθαίος Δ. Λως είναι εφοπλιστής τετάρτης γενεάς. Οικονομολόγος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Λωζάννης στη διοίκηση επιχειρήσεων, διευθύνει σήμερα τη Vrontados S.A. στον Πειραιά.