Εδώ και καιρό υποστηρίζουμε ότι η μεγαλύτερη κρίση της Ευρωζώνης έρχεται από την Ιταλία. Ο συνασπισμός λαϊκιστών του Νότου και ακροδεξιών του Βορρά εξελέγη με εξαγγελίες ασύμβατες με το ευρωπαϊκό πλαίσιο. Το πρόγραμμά τους στοιχίζει τουλάχιστον 3% του ΑΕΠ ετησίως, έξω από κάθε ευρωπαϊκό κανόνα.
Η Ιταλία διαθέτει το πιο αντιευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα. Μόνο το 44% της κοινής γνώμης θεωρεί ότι η Ε.Ε. έχει ωφελήσει τη χώρα. Είναι το χαμηλότερο ποσοστό σε όλη την Ε.Ε.-«28», κάτω και από τη Βρετανία! Χρόνια κυβερνητική αστάθεια, μπλοκαρισμένο θεσμικό σύστημα, συνέβαλαν σε μια στάσιμη οικονομία. Τα τελευταία 20 χρόνια το κατά κεφαλήν εισόδημα αυξήθηκε μόλις 3%, η χειρότερη επίδοση στην Ε.Ε. Γιατί; Χώρα με μεγάλο εξαγωγικό τομέα, η Ιταλία είχε μάθει να στηρίζεται στις υποτιμήσεις και τη διολίσθηση της λίρας για την (πληθωριστική) ανάπτυξή της. Μέσα στο ευρώ έκανε ελάχιστες μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση της συνολικής παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας.
Ο δρόμος προς την ιταλική κρίση χρέους και τραπεζών είναι στρωμένος με ταχείες υποβαθμίσεις από οίκους αξιολόγησης. Το καθοδικό ράλι ξεκίνησε όταν αποκαλύφθηκε το αρχικό σχέδιο των κυβερνητικών εταίρων να ζητήσουν από την ΕΚΤ να ακυρώσει 250 δισ. ιταλικού χρέους. Εάν η Ιταλία πέσει κάτω από «επενδυτική διαβάθμιση», δεν θα μπορεί να συμπεριλαμβάνεται στο πρόγραμμα αγοράς ομολόγων από την ΕΚΤ.
Το 36% του ιταλικού δημόσιου χρέους (685 δισ.) είναι εξωτερικό. Μια χρεοκοπία θα σάρωνε ιταλικές τράπεζες, ταμεία, μικροεπενδυτές, αλλά θα είχε βαρύτατες συστημικές επιπτώσεις για την Ευρωζώνη. Σε αυτές συμπεριλαμβάνεται χρέος 440 δισ. της Τράπεζας της Ιταλίας προς τις κεντρικές τράπεζες του ευρώ (Target 2), το οποίο δεν θα μπορούσε να εξυπηρετηθεί εάν η Ιταλία έβγαινε από το ευρώ. Μένει να διαπιστωθεί εάν η Ιταλία είναι όντως «πολύ μεγάλη για να χρεοκοπήσει και πολύ μεγάλη για να διασωθεί».
Η ΕΚΤ διέσωσε την Ευρωζώνη, και ιδίως την περιφέρεια. Πορτογαλία και Ιταλία, χώρες με μεγάλο δημόσιο χρέος, παρέμειναν εκτός κινδύνου χάρη στην αγορά ομολόγων από την ΕΚΤ. Ομως το πρόγραμμα θα αποκλιμακώνεται σταδιακά. Η κυβέρνηση των λαϊκιστών στην Ιταλία δυσχεραίνει τη θέση του Ντράγκι, που θα πρέπει να καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια ώστε να μη δείξει ότι ευνοεί τη χώρα του, διακινδυνεύοντας την αξιοπιστία της ΕΚΤ.
Για να αποτρέψουν τη διασπορά της κρίσης, χώρες όπως η Ισπανία πιέζουν την Ε.Ε. να επιβάλει πειθαρχία στην Ιταλία. Ομως η Ε.Ε. τηρεί πάντα μια λεπτή ισορροπία εφαρμογής των κοινών κανόνων και σεβασμού στις εκλεγμένες κυβερνήσεις. Η άμεση πίεση έρχεται κατευθείαν από τις αγορές.
Η κρίση της Ιταλίας μας αφορά άμεσα. Η όποια βελτίωση των ελληνικών ομολόγων μετά το 2016 οφειλόταν στην απόσυρση του Grexit. Τώρα η φιλολογία διάλυσης του ευρώ επιστρέφει μέσω Ιταλίας. Καθώς αναβιώνει ο «κίνδυνος της περιφέρειας», η Ιταλία θυμίζει ότι η Ελλάδα παραμένει ο ασθενής κρίκος.
Μπορεί κανείς να διαβλέψει τα πιθανά σενάρια; Η άμεση υπαναχώρηση της νέας κυβέρνησης έχει πολύ χαμηλές πιθανότητες. Υπαναχώρηση ύστερα από κλιμάκωση ή σύγκρουση είναι το πιθανότερο σενάριο – μια εκδοχή ΣΥΡΙΖΑ του 2015, αλλά για ενηλίκους. Τότε τα κρίσιμα ερωτήματα είναι: πότε και έπειτα από πόση ζημιά στην ιταλική οικονομία; Ο χρόνος έχει μεγάλη σημασία. Μια δημοσιονομική επέκταση (αύξηση δαπανών, μείωση φόρων) θα τόνωνε άμεσα τη ζήτηση και θα άφηνε πίσω της μια επίπλαστη αίσθηση ευημερίας. Μια ηρωική έξοδος την κατάλληλη χρονική στιγμή θα μπορούσε να δημιουργήσει πολιτικό κεφάλαιο προς μελλοντική εξαργύρωση για τους λαϊκιστές. Αφήνοντας τους επόμενους να μαζέψουν τα συντρίμμια.
Τέλος, το σενάριο της πλήρους ρήξης, μια τελική έκπτωση της Ιταλίας από το ευρώ, με ανυπολόγιστο κόστος για την Ευρώπη, την περιφέρεια, αλλά κυρίως την Ιταλία. Ορισμένοι θεωρούν ότι οι λαϊκιστές δεν θα φοβηθούν μια χρηματοπιστωτική κρίση, γιατί τελικός τους στόχος παραμένει η έξοδος από το ευρώ. Δεν είμαι βέβαιος. Ακόμα και οι αντι-ευρώ ψηφοφόροι δεν είναι έτοιμοι να δεχθούν την εξαέρωση των καταθέσεών τους, την κρατική χρεοκοπία και τις μαζικές πτωχεύσεις επιχειρήσεων, την κατάρρευση τραπεζών και ταμείων, τον ανεξέλεγκτο πληθωρισμό, ανεργία και ύφεση που θα ακολουθούσαν. Οι δημαγωγοί φτιάχνουν καριέρες με υποσχέσεις σύγκρουσης χωρίς κόστος, αλλά εξαερώνονται στην πρώτη επαφή με την πραγματικότητα.
Η κρίση της Ιταλίας είναι κυρίως δημιούργημα της ίδιας, αλλά όχι μόνο. Συνέβαλαν καθοριστικά οι αδυναμίες και ανεπάρκειες της Ευρωζώνης. Ο πολύ χαμηλός μέσος πληθωρισμός της Ευρωζώνης επέβαλε υφεσιακή προσαρμογή. Η αδύναμη ζήτηση δεν ευνοούσε την ανάκαμψη μέσω εξαγωγών. Τα εργαλεία που χρειάζεται η Ιταλία (και η περιφέρεια) για να αποκτήσει ασπίδα προστασίας (προϋπολογισμός Ευρωζώνης, ευρωπαϊκό σύστημα εγγύησης καταθέσεων, κοινή έκδοση ομολόγου) βρίσκονται στο τραπέζι της συζήτησης. Ομως, τραγική ειρωνεία, η συγκρουσιακή τροχιά της Ιταλίας αποδυναμώνει ακόμα περισσότερο την πιθανότητα δραστικών μεταρρυθμίσεων στην Ευρωζώνη. Δεν μπορείς να επιτύχεις αλληλεγγύη, επιμερισμό και αμοιβαιοποίηση των κινδύνων εάν απειλείς να τιναχτείς στον αέρα παίρνοντας και τους άλλους μαζί σου. Αυτό ακόμα και εμείς το μάθαμε το 2015.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης.