Η προεδρία Τραμπ προκάλεσε ευθύς εξαρχής έντονη ανησυχία, εντός και εκτός ΗΠΑ. Η ανησυχία καθ’ όλα εύλογη: ο πρόεδρος των ΗΠΑ συχνά – πυκνά αδιαφορεί για θεμελιώδη δικαιώματα, δείχνει έλλειψη σεβασμού στους θεσμούς και ιδίως στη δικαστική εξουσία, και χρησιμοποιεί έναν πρωτόγνωρα αμετροεπή πολιτικό λόγο. Με την πρόσφατη δε περιοδεία του στην Ευρώπη, επιβεβαίωσε την επικίνδυνη ροπή του προς τη διχαστική ρητορική και την υποβάθμιση της αξίας της διεθνούς ειρήνης και συνεργασίας.
Ωστόσο, οι ΗΠΑ μάλλον δεν οδηγήθηκαν τυχαία στη σημερινή προεδρία. Το πολιτικό σύστημά τους υποφέρει εδώ και δεκαετίες από σειρά σοβαρών παθογενειών.
Κατ’ αρχάς, όσο κι αν μας εκπλήσσει, το «Electoral Integrity Project» του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, σε έρευνα σχετική με τον βαθμό δικαιοσύνης και ελευθερίας των εκλογικών αναμετρήσεων παγκοσμίως, κατατάσσει τις ΗΠΑ στην 52η θέση μεταξύ 153 χωρών. Οι δείκτες που χρησιμοποιούνται στην έρευνα είναι τα εκλογικά συστήματα, η διαμόρφωση των εκλογικών περιφερειών, η χρηματοδότηση κομμάτων-πολιτευτών, η καταμέτρηση των ψήφων, κ.ο.κ.
Ας θυμηθούμε εδώ ότι στις εκλογές του 2016 η Κλίντον έλαβε 2,87 εκατ. ψήφους περισσότερες από τον Τραμπ –διαφορά 2,1% στη «λαϊκή ψήφο»–, ο τελευταίος όμως κέρδισε με μεγάλη διαφορά τη μάχη στους εκλέκτορες. Σε ένα προεδρικό σύστημα, όπως το αμερικανικό, μία τέτοια διαφοροποίηση θα έπρεπε να προβληματίζει σοβαρά.
Μία ακόμη κρίσιμη θεσμική δυσλειτουργία εντοπίζεται στα περίφημα «Εκτελεστικά Διατάγματα» (Executive Orders): Δικαίως μέμφεται κανείς εδώ τον Τραμπ· μέχρι στιγμής, δε, έχει εκδώσει 76 τέτοια διατάγματα, που ρυθμίζουν κρίσιμα θέματα και, μεταξύ άλλων, αντιστρατεύονται θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Ωστόσο, κάποιοι Αμερικανοί καθηγητές (όπως ο Ερικ Πόζνερ) είχαν προειδοποιήσει εγκαίρως, ήδη επί προεδρίας Ομπάμα, για τους κινδύνους που ενέχει η εκτεταμένη χρήση του προεδρικού αυτού προνομίου. Προφανώς, ο Ομπάμα προσπάθησε ενίοτε να παρακάμψει το εχθρικό προς εκείνον Κογκρέσο, προκειμένου να εφαρμόσει επιδοκιμαστέες κατ’ αρχήν πολιτικές (λ.χ. «Obamacare»). Αλλά σε μία δημοκρατία η τήρηση αρχών και διαδικασιών έχει μεγάλη σημασία. Διότι μεθαύριο μπορεί να ανέλθει στην εξουσία ένα άλλο πρόσωπο που να μην έχει την ηθική συγκρότηση και τις αγαθές προθέσεις του προκατόχου του, να προσφύγει όμως και αυτό στις ίδιες (οριακές) πρακτικές, προς βλάβη πλέον του γενικού συμφέροντος.
Θα αντέξει, λοιπόν, το αμερικανικό δημοκρατικό σύστημα; Η απάντηση εξαρτάται πρωτίστως από την αντίσταση που θα προβάλουν τα θεσμικά αντίβαρα, που είναι κυρίως η Δικαιοσύνη και το Κογκρέσο. Οπως φάνηκε ήδη, η δικαστική εξουσία είναι διατεθειμένη να αντιταχθεί σε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μόνον που θα πρέπει να έχουμε γενικότερα υπόψη μας ότι η Δικαιοσύνη επεμβαίνει συνήθως κατασταλτικά και μετά την πάροδο ικανού χρονικού διαστήματος, όπερ σημαίνει ότι η ευρεία εκτελεστική εξουσία του προέδρου μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά de facto τετελεσμένα.
Αφετέρου, υπάρχουν τα λεγόμενα πρακτικά αντίβαρα. Ο εκάστοτε Aμερικανός πρόεδρος, προκειμένου να μπορέσει να προωθήσει τις πολιτικές του, πρέπει να εξασφαλίσει τη στήριξη: (α) ενός μεγάλου τμήματος της κοινωνίας (λαϊκή στήριξη)· (β) της πλειοψηφίας του κόμματός του (κομματική στήριξη)· και (γ) του διοικητικού μηχανισμού (διοικητική στήριξη).
Κανένας δεν μπορεί να προδικάσει την έκβαση της αναμέτρησης του Τραμπ με τους παραπάνω μηχανισμούς, ούτε και αν η προεδρία του θα ολοκληρωθεί (;) χωρίς ανεπανόρθωτες ζημίες για τις ΗΠΑ και τον κόσμο.
Ενα είναι βέβαιο: Θέλουν αρετή και τόλμη η ελευθερία και η δημοκρατία. Απαιτούν εγρήγορση από κάθε πολίτη, που πρέπει ο ίδιος, όπως γράφει ο Ρουσό στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο», να λέει κάθε μέρα: «καλύτερα η γεμάτη κινδύνους ελευθερία, παρά η ήσυχη σκλαβιά». Φαίνεται ότι σήμερα πολλοί Αμερικανοί πολίτες ενστερνίζονται αυτή τη στάση, μαχόμενοι δημοσίως υπέρ της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Κι αυτό είναι ένα ενθαρρυντικό σημάδι.
* O κ. Αντώνης Καραμπατζός είναι αναπληρωτής καθηγητής στη Νομική Σχολή Αθηνών.