Ποιος είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τη φιλελεύθερη δημοκρατία στη σημερινή Ελλάδα; Δεν είναι οι εθνικιστικές ιδέες που αναζωπυρώθηκαν με το Μακεδονικό, ούτε οι αντιδράσεις για τους μετανάστες. Αυτά είναι στοιχεία που μπορεί να εκμεταλλευτεί ένας αυταρχικός ηγέτης ή ένα αντιδημοκρατικό κόμμα που επιδιώκει να καταλάβει την εξουσία. Ο μεγάλος κίνδυνος είναι να μην υπάρχει η κρίσιμη μάζα πολιτών που θα αντισταθούν και θα κρατήσουν ζωντανό το φιλελεύθερο κράτος δικαίου και την ανοικτή κοινωνία, γιατί αυτά προάγουν τα συμφέροντά τους και τον τρόπο ζωής που θέλουν να έχουν.
Οι πυλώνες της φιλελεύθερης δημοκρατίας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα εκείνους που έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν έως έναν βαθμό πώς θα ζήσουν, που έχουν δηλαδή σημαντική αυτοβουλία (agency), αλλά που δεν είναι τόσο ισχυροί ώστε να είναι υπεράνω του νόμου. Αυτούς που ελπίζουν να ζήσουν καλά από την εργασία τους ή από την περιουσία τους, επειδή οι δικές τους ικανότητες τους είναι επαρκείς και η κοινωνία παρέχει τις ευκαιρίες.
Αν είναι μισθωτοί, έχουν τις γνώσεις και την εμπειρία για να αναζητήσουν καλή αμοιβή, και όταν τη διεκδικούν με συλλογικές διαπραγματεύσεις, πετυχαίνουν να πάρουν όσα η παραγωγικότητά τους και οι συνθήκες της αγοράς επιτρέπουν, θέτοντας όρια στην τυχόν αυθαιρεσία του εργοδότη, με τη βοήθεια του νόμου. Αν είναι ελεύθεροι επαγγελματίες ή επιχειρηματίες, μπορούν να προσφέρουν προϊόντα με τους όρους που επιλέγουν, χωρίς να κινδυνεύουν από την αυθαιρεσία του κράτους ή από τις αθέμιτες πρακτικές κάποιου ανταγωνιστή που έχει πολιτική προστασία.
Τις ικανότητές τους τις χτίζουν εν μέρει χάρη στο εκπαιδευτικό σύστημα που διαμορφώνει «ανθρώπινο κεφάλαιο», δηλαδή τους ετοιμάζει να παράγουν πράγματα με κοινωνική αξία, είτε πωλούνται στο εμπόριο είτε όχι. Την ασφάλεια για να εργάζονται και να αμείβονται, τη διασφαλίζει ένα κράτος με γενικούς και απρόσωπους κανόνες και η ανεξάρτητη Δικαιοσύνη. Τη δυνατότητα να αποκομίσουν το μεγαλύτερο δυνατό όφελος από τα εφόδιά τους την παρέχει ένα νομικό πλαίσιο που επιτρέπει τα πάντα όσα δεν βλάπτουν την υγεία ή το περιβάλλον ή το δημόσιο συμφέρουν (εύλογα ορισμένο).
Τα παραπάνω περιγράφουν μια αστική κοινωνία, με μεγάλη μεσαία τάξη. Ανθρώπους που «βρίσκονται σε κατάσταση ώστε, ενώ τα πάθη τούς παρακινούν να γίνουν κακοί, το συμφέρον τους είναι να μη γίνουν», κατά τη διατύπωση του Μοντεσκιέ. (Για παράδειγμα, αναζητήστε την ψύχραιμη και γενικά θετική θέση του Συνδέσμου Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδας για τη συμφωνία των Πρεσπών και συγκρίνετε με τον λόγο άλλων φορέων της Θεσσαλονίκης.) Αναφέρομαι σε μεσαία τάξη παραγωγική, που δεν εξαρτάται από κρατικά επιδόματα και προνόμια, και γι’ αυτό δεν έχει ισχυρούς λόγους να γίνεται οπαδός και πελάτης του κάθε πολιτικού που υπόσχεται να τη φροντίσει. Ανθρωποι που δεν φανατίζονται εύκολα και πάντως όχι για μεγάλη διάρκεια.
Θα επιβιώσει και θα αναπτυχθεί αυτή η τάξη στα επόμενα χρόνια; Αυτό είναι το μεγάλο διακύβευμα, που θα προσδιορίσει και το μέλλον της δημοκρατίας. Η πολιτική της ελληνικής Αριστεράς είναι εχθρική γι’ αυτήν σε πολλά πεδία: εκπαίδευση, φορολογία, ασφάλεια και κράτος δικαίου, δημόσια διοίκηση. Πολλοί στην Αριστερά δεν πιστεύουν ότι μπορεί να ευημερήσει μια τέτοια τάξη στον σημερινό καπιταλισμό, και επομένως είναι ατελέσφορες οι πολιτικές που θα τη στηρίζουν. Αλλοι είναι ιδεολογικά αντίθετοι με τις αξίες της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και οραματίζονται ένα μεγάλο κράτος και μια κοινωνία από «συλλογικότητες».
Κάνουν λάθος και οι δύο. Οι αναδυόμενες τεχνολογίες παρέχουν μεγάλες δυνατότητες για ευημερία των πολλών σε εκείνες τις κοινωνίες που θα χτίσουν τις κατάλληλες ανθρώπινες ικανότητες και θεσμούς. Ενώ τα οράματα για το μεγάλο κράτος θα φέρουν μια τριτοκοσμική διαστρωμάτωση, με μισθούς οριακής επιβίωσης, παραοικονομία, κρατικοδίαιτους πλούσιους και πελάτες δημόσιους υπάλληλους. Πεδίο πρόσφορο για «ισχυρούς ηγέτες».
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.