Αν κάνουν κάτι διαρκώς οι άνθρωποι, είναι να δίνουν λόγους γι’ αυτά που κάνουν. Λέμε: «το λεωφορείο άργησε» (όταν φτάνουμε καθυστερημένα σε μία συνάντηση) [α]· «ιατρικό λάθος» (για τον θάνατο του ασθενούς σε μια εγχείρηση) [β]· «μετά την απόλυσή του βυθίστηκε στην κατάθλιψη» [γ]. Δίνουμε λόγους, γράφει ο αείμνηστος Αμερικανός κοινωνιολόγος Τσαρλς Tίλι, όχι τόσο γιατί αναζητούμε μεταφυσικά την αλήθεια όσο γιατί οι λόγοι που δίνουμε μας τοποθετούν στον κοινωνικό χώρο – αντανακλούν, αποκαθιστούν ή εμπεδώνουν τη σχέση μας με άλλους ανθρώπους. Οταν λ.χ. εξηγούμε την αργοπορία μας, δείχνουμε σεβασμό στους άλλους. Οταν μια έρευνα εντοπίζει «ιατρικό λάθος», ξανασχεδιάζουμε τα ιατρικά πρωτόκολλα.
Οι λόγοι παρέχουν οργανωμένες απαντήσεις στο ερώτημα: «γιατί συνέβη αυτό;». Ο Tίλι διακρίνει τέσσερις κατηγορίες λόγων: «συμβάσεις» (κοινώς αποδεκτές εξηγήσεις – π.χ. βλέπε [α] παραπάνω), «κώδικες» (τυπικές διαδικασίες που έχουν σχεδιαστεί να παράγουν συγκεκριμένα αποτελέσματα – π.χ. [β]), «ιστορίες» (εξηγητικές αφηγηματικές περιγραφές – π.χ. [γ]) και «τεχνικές περιγραφές» (τι προκαλεί τι).
Πώς εισέρχεται στον δημόσιο λόγο μια πρωτοφανής φυσική καταστροφή; Εξαρτάται από τον συγκεκριμένο δημόσιο βίο στον οποίο εντάσσεται η πρόσληψή της.
Το «Μαύρο Σάββατο»
Δείτε την πιο καταστροφική δασική πυρκαγιά που γνώρισε η Αυστραλία μέχρι τώρα. Η 7η Φεβρουαρίου 2009 έχει καταγραφεί στη συλλογική μνήμη ως το «Μαύρο Σάββατο». Πολύ υψηλές θερμοκρασίες, παρατεταμένη ξηρασία και θυελλώδεις άνεμοι στην πολιτεία της Βικτόρια προκάλεσαν 15 δασικές πυρκαγιές. Η καταστροφή ήταν πρωτοφανής: 173 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, πλέον των 400 τραυματίστηκαν, πάνω από 2.000 σπίτια καταστράφηκαν, ένα εκατομμύριο ζώα (άγρια και οικιακά) αποδεκατίστηκαν, ολόκληρα χωριά ξεκληρίστηκαν, έκταση 4,5 εκατομμυρίων στρεμμάτων κάηκε. Η τραγωδία σημάδεψε το έθνος.
Πώς εγγράφτηκε στον δημόσιο βίο της χώρας; Ας δούμε τι δεν έγινε: ουδείς είπε ότι οφείλεται σε θεϊκή οργή· η καταστροφή δεν έγινε αντικείμενο πολιτικής διαμάχης· τα ΜΜΕ δεν λειτούργησαν εντυπωσιοθηρικά. Αντιθέτως, ο τόνος ήταν στωικός-ενωτικός: το κράτος σε όλες τις βαθμίδες του κινητοποιήθηκε· πολίτες, εκκλησίες, ΜΚΟ και επιχειρήσεις εξέφρασαν εμπράκτως την αλληλεγγύη τους· το Κοινοβούλιο τίμησε σε ειδική συνεδρίαση τα θύματα και τους διασώστες. Στις δύσκολες στιγμές, το έθνος συσπειρώθηκε.
Μετά την καταστροφή άρχισε η ορθολογική αποτίμηση: πώς αντιδράσαμε; Τι μπορούμε να μάθουμε; Η Αυστραλία έχει μεγάλη παράδοση (ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα) στη συστηματική μελέτη των δασικών πυρκαγιών. Συστάθηκε μια Βασιλική Επιτροπή (Β.Ε.) για τη διερεύνηση της μεγα-πυρκαγιάς της Βικτόρια. Μετά 17 μήνες ανοικτών ακροάσεων, πάνω από 400 μαρτύρων και συλλογής πληθώρας υλικού, η Β.Ε. υπέβαλε ένα εμβριθέστατο πόρισμα τεσσάρων τόμων. Ο πυρήνας του πορίσματος ήταν 67 προτάσεις προς την πολιτειακή κυβέρνηση. Η τελευταία τις υιοθέτησε και εξήγησε δημοσίως πώς θα υλοποιήσει την κάθε μία.
Με τους όρους του Tίλι, το πόρισμα της Β.Ε. είναι μια αξιόπιστη «ιστορία» – αφηγείται τι, πώς και γιατί συνέβη, σε ποιους. Η «ιστορία» ενσωματώνει «κώδικες» (σχεδιασμένες διαδικασίες από τις αρμόδιες υπηρεσίες) και πώς αυτοί λειτούργησαν στην πράξη, καθώς και επιμέρους «τεχνικές περιγραφές» (αναφορικά με την εξάπλωση της φωτιάς).
Ως «ιστορία», το πόρισμα ορίζει τους δρώντες και ενσωματώνει την οπτική τους, διαμορφώνει έναν ηθικό χώρο λογοδοσίας καταλογίζοντας ευθύνες (εν προκειμένω, στους επικεφαλής της Πυροσβεστικής, της Αστυνομίας και της Πολιτικής Προστασίας) και παρέχει μια εύληπτη εξήγηση η οποία καθίσταται σημείο αναφοράς στον δημόσιο λόγο και στην κρατική δράση. Το πιο σημαντικό: η γνώση που κομίζει θεωρείται αυτονόητα έγκυρη. Στο θεσμικό περιβάλλον της Αυστραλίας, η γνωστική ισχύς του πορίσματος θεωρείται αυτόδηλα αξιέμπιστη.
Η μη πολιτικοποίηση της καταστροφής επέτρεψε στη συζήτηση να επικεντρωθεί σε οργανωτικά, τεχνικά και διοικητικά θέματα, στα οποία συνήθως διαμορφώνονται ευρείες συναινέσεις. Βεβαίως, υπάρχουν πολιτικές προεκτάσεις (π.χ. πώς θα αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή;), αλλά αυτές συζητούνται πιο ορθολογικά όταν υπάρχει ένα αξιόπιστο υπόβαθρο κοινής γνώσης.
Πολιτική σύγκρουση
Συγκρίνετε τώρα με το ελληνικό θεσμικό περιβάλλον. Ο τόνος σε μας είναι χρονίως αντιπαραθετικός. Κάθε φυσική καταστροφή πολιτικοποιείται – εισέρχεται στον δημόσιο λόγο με κομματικούς όρους, αντανακλώντας την κυρίαρχη πολωτική κουλτούρα.
Η φονική πυρκαγιά της Αττικής χρησιμοποιείται από την αντιπολίτευση για να πλήξει την κυβέρνηση: «τους σκότωσαν», «ήξεραν για νεκρούς και το έκρυβαν», «ανίκανοι και θρασείς». Η κυβέρνηση ασύστολα αποποιείται κάθε ευθύνη: κωμικά αυτοεπαινείται, υπογραμμίζει τα ακραία καιρικά φαινόμενα και τα σωρευμένα προβλήματα και επιτίθεται στην αντιπολίτευση: είστε «τυμβωρύχοι». Αντί η φυσική καταστροφή να συσπειρώσει το έθνος, το διαιρεί πολιτικά: η διαχείριση της καταστροφής καθίσταται αντικείμενο διαμάχης. Κάνουμε αυτό που ξέρουμε καλά: συγκρουόμαστε!
Προβάλλονται αποσπασματικές «ιστορίες» – οι πολιτικοί δρώντες προτείνουν την αφήγηση που τους συμφέρει. Οι αρμόδιες υπηρεσίες φορμαλιστικά υπογραμμίζουν τους «κώδικες» που ισχυρίζονται ότι ακολούθησαν. Φορείς εξειδικευμένης γνώσης, όπως το Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών, δημοσιοποιούν «τεχνικές περιγραφές», εξηγώντας, μεταξύ άλλων, την ταχεία μετάδοση της πυρκαγιάς. Ασύνδετοι μονόλογοι. Ενα πράγμα δεν υπάρχει (ουδέποτε έχει υπάρξει): μια ενιαία, εμβριθής και αξιέμπιστη αφήγηση.
Δεν είναι τυχαίο. Οι διαχειριστικές πρακτικές αντανακλούν την κυρίαρχη πολιτική κουλτούρα. Οταν η διοίκηση είναι πολιτικά ουδέτερη, χαίρει αποδοχής και εκτίμησης, τα πορίσματά της θεωρούνται έγκυρα και τροφοδοτούν ορθολογικά την κυβερνητική δράση. Οταν η διοίκηση είναι κομματικοποιημένη, στερείται αξιοπιστίας. Σε συγκρουσιακό περιβάλλον, με κομματικοποιημένη διοίκηση, μειώνεται σημαντικά η δυνατότητα να παραχθεί μια ενιαία, έγκυρη «ιστορία». Οι αποσπασματικές, κομματικά ιδιοτελείς αφηγήσεις αποτρέπουν τη σύνθεση και την ορθολογική δράση· αποσκοπούν κυρίως να κερδίσουν τις μιντιακές εντυπώσεις χάριν της πολιτικής κυριαρχίας.
Το ελληνικό θεσμικό πρόβλημα είναι βαθύ. Οι φυσικές καταστροφές αναδεικνύουν τις τραγικές συνέπειές του.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick και επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ.