WILLIAM EGGINTON
Μιγέλ ντε Θερβάντες. Ο πρώτος
συγγραφέας του σύγχρονου κόσμου
Μετ. Πέτρος Γεωργίου
εκδ. Πατάκη, σελ. 477
Υπάρχουν δοκίμια που είναι επιτεύγματα. Τι θα μπορούσε να γράψει ο μελετητής για τον Μιγέλ ντε Θερβάντες όταν η βιβλιογραφία του ανέρχεται σε χιλιάδες τόμους; Κι ωστόσο. Πάντα υπάρχει η δυνατότητα για ακόμα εντελέστερη προσέγγιση, για ακόμα καλύτερο φωτισμό, για νέους δρόμους. Διότι το ιδιοφυές έργο ποτέ δεν εξαντλείται και διότι η ζωντανή εξιστόρηση, η επινοητική εμβάθυνση και η ευρύτερη πλαισίωση αποτελούνε αυταξίες. Και αυτό ακριβώς κάνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου John Hopkins, Γουίλιαμ Εγγιντον: εντοπίζει και αναδεικνύει στον πυρήνα του Δον Κιχώτη τον καινούργιο τρόπο με τον οποίο ο νεωτερικός άνθρωπος άρχισε να αντικρίζει τον κόσμο. Και ταυτόχρονα παρακολουθεί το πώς η περιπετειώδης δύσκολη ζωή του συγγραφέα τον διαμόρφωσε και τον ώθησε να δημιουργήσει το έργο που θεωρείται το πρώτο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα των τελευταίων τετρακοσίων χρόνων.
Στην καρδιά της πιο ισχυρής αυτοκρατορίας που υπήρξε η Ισπανία, αφηγείται ο Eγγιντον, και που στις αρχές του 17ου αιώνα βρισκόταν σε οικονομική παρακμή και πολιτικό τέλμα, συνέβη κάτι ασυνήθιστο. Το 1605 άρχισε να γίνεται λόγος για ένα βιβλίο. Οι βιβλιοπώλες ξεπουλούσαν από τη μια μέρα στην άλλη, στα πανδοχεία, στις πλατείες, στις ταβέρνες επικρατούσε το αδιαχώρητο και όλοι κρέμονταν από τα χείλη των εγγράμματων που διάβαζαν όχι επικά ανδραγαθήματα, ούτε ερωτικές εξυμνήσεις, αλλά τα παθήματα ενός γεροπαράξενου της ξεπεσμένης αριστοκρατίας που ενεπλάκη σε αναρίθμητες περιπέτειες για να μετατραπεί σε αντικείμενο χλευασμού για τις τρέλες του. Ολα αυτά μέχρι τη στιγμή που ο γεροανόητος συνειδητοποιεί πως κάτι του λείπει και ξαναγυρίζει σπίτι να το βρει: έναν ιπποκόμο, τον Σάντσο Πάντσα. Και αμέσως όλα αλλάζουν. Διότι το άξιο διακωμώδησης αφεντικό εξακολούθησε τις τρέλες του, ο στρουμπουλός όμως Σάντσο έκανε κάτι που ποτέ μέχρι τότε, ούτε στις επικές αφηγήσεις, ούτε στις παρωδίες, ούτε στις πικαρικές περιπετειώδεις ιστορίες, υπήρχε: έδειξε συμπόνια. Γεννήθηκε έτσι μεταξύ δύο εντελώς διαφορετικών ασύμβατων ανθρώπων αφοσίωση, φιλία και αγάπη. Και μαζί τους γεννήθηκε η έννοια της υποκειμενικής αλήθειας.
Αλλά και κάτι άλλο. Παλαιότερα οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τον δεσμό με τον κόσμο ως έκφραση μιας παγκόσμιας τάξης, έβλεπαν τον εαυτό τους ως κομμάτι ενός ενιαίου συνόλου, έκφραση της βούλησης του Θεού. Στον όψιμο Μεσαίωνα η σχέση άλλαξε. Στο συναρπαστικό του δοκίμιο ο Εγγιντον συνδέει τον Δον Κιχώτη με τη σταδιακή διάκριση που άρχισε να πραγματοποιείται στην ευρωπαϊκή κουλτούρα ανάμεσα στην αντικειμενική και την υποκειμενική πραγματικότητα. Η μυθοπλασία του Θερβάντες ενσωμάτωσε, με άλλα λόγια, στις περιπέτειες του ιδιόρρυθμου ιππότη της τη διάκριση ανάμεσα σε αυτό που συμβαίνει ανεξάρτητα από εκείνο που εμείς νομίζουμε πως συμβαίνει. Συνέβαλε έτσι στη διαμόρφωση της νεωτερικής ιδέας περί πραγματικότητας, την οποία λίγα χρόνια αργότερα αποτύπωσε ο Καρτέσιος στους Στοχασμούς του: Υπάρχουν αυτά που μπορούν να αμφισβητηθούν (οι γνώσεις μας για τον περιβάλλοντα κόσμο) και αυτά που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν (το γεγονός ότι υπάρχει κάτι που κατέχει αυτές τις αληθείς ή ψευδείς γνώσεις για τον περιβάλλοντα κόσμο).
Ετσι ο Θερβάντες εφηύρε το σύγχρονο μυθιστόρημα. Εισήγαγε τη θεματική της συμπονετικής ταύτισης και δημιούργησε ταυτόχρονα στον αναγνώστη την πίστη ότι παρακολουθεί κάτι που είναι αληθινό και συγχρόνως δεν είναι. Επινόησε, με άλλα λόγια, τις εσωτερικές και εξωτερικές εστιάσεις αφήνοντας το χνάρι του στον νεωτερικό πολιτισμό, καθώς το μαρτυρούν η διαρκής δημοφιλία του αξιαγάπητου Δον Κιχώτη και ο διαρκής θαυμασμός φιλοσόφων και καλλιτεχνών – από τους Λάιμπνιτς, Χιουμ, Σπινόζα και Σλέγκελ έως τους Γκαίτε, Χέγκελ, Μαρξ και Μπόρχες.