Η συμπλήρωση μισού αιώνα από το 1968 υπήρξε μία από τις κυρίαρχες αφηγήσεις της χρονιάς και συγχρόνως μια αφορμή να ξαναθυμηθούμε όσα συνέβησαν τότε, από τον γαλλικό Μάη, την Άνοιξη της Πράγας και τις μεγάλες διαδηλώσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες μέχρι τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και του Ρόμπερτ Κένεντι. Το ότι από τη συζήτηση λείπει η αναφορά στα γεγονότα του Μεξικού, και συγκεκριμένα σε ό,τι έγινε στις 2 Οκτωβρίου στην περιοχή Τλατελόλκο της μεξικανικής πρωτεύουσας, αποτελεί απόδειξη ότι συχνά το ενδιαφέρον μας φθίνει όταν πρόκειται για μια ιστορία εκτός του δυτικού κόσμου. Γιατί αυτό που συνέβη τότε στο Μεξικό δεν ήταν καθόλου μικρό, καθόλου αδιάφορο, ενώ παράλληλα ασφαλώς και ήταν «αξέχαστο» και «ασυγχώρητο», όπως αναφέρει ένα μεξικανικό σύνθημα.
Ο λόγος για τη μαζική δολοφονία εκατοντάδων διαδηλωτών φοιτητών από τον μεξικανικό στρατό – πόσων ακριβώς κανείς δεν ξέρει. Η κυβέρνηση τότε προσπάθησε να υποβαθμίσει και να αλλοιώσει το γεγονός, αλλά σήμερα θεωρείται ασφαλές να πούμε ότι οι νεκροί ξεπέρασαν τους 300. Η αλήθεια άρχισε να αποκαλύπτεται σταδιακά, χάρη στην προσπάθεια ανθρώπων όπως η Έλενα Πονιατόφσκα, η οποία το 1971 δημοσίευσε το θρυλικό πλέον «La noche de Tlatelolco» (αμετάφραστο στα ελληνικά), ένα βιβλίο-συλλογή μαρτυριών από ανθρώπους που υπήρξαν παρόντες στο σημείο όταν έπεσαν οι πρώτοι πυροβολισμοί.
Η Πονιατόφσκα υπογράφει και την εισαγωγή του βιβλίου «’68 Μεξικό» του Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο II, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Άγρα, ένα σύντομο αυτοβιογραφικό κείμενο για τις μέρες εκείνες του φοιτητικού κινήματος της μεξικανικής πρωτεύουσας, στο οποίο ο ίδιος, 19 ετών τότε, συμμετείχε ενεργά. Το κίνημα εκείνο, που ουσιαστικά κατέληξε στα επεισόδια της 2ας Οκτωβρίου γεννώντας «ένα ακόμα μεξικανικό φάντασμα», όπως γράφει ο Τάιμπο, «από τα πολλά αλύτρωτα και άυπνα φαντάσματα που κατοικούν στον τόπο μας». Όλα αυτά ενώ η πόλη ετοιμαζόταν σε δέκα μέρες για την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων.
Η γραφή του Τάιμπο, τον οποίο γνωρίζουμε κυρίως για τα αστυνομικά του μυθιστορήματα, δεν είναι πολιτική. Όχι τουλάχιστον με παραδοσιακό τρόπο. Το «’68 Μεξικό» είναι περισσότερο ένα ημερολόγιο (στιγμιοτύπων, σκέψεων, συναισθημάτων), μέσα από το οποίο ένας άνθρωπος ευφυής, όπως ο Τάιμπο, όντας σε μια ώριμη ηλικία, επιστρέφει στον καιρό των νεανικών του χρόνων με –όπως θα όφειλε– νοσταλγία, τρυφερότητα, αλλά και αγανάκτηση. Το αφήγημά του είναι συναρπαστικό. Και αποκαλυπτικό, όπως αποκαλυπτικά είναι πάντα τα πράγματα που μας θυμίζουν ξαφνικά –λες και το είχαμε ξεχάσει– πόσο μεγάλος είναι ο κόσμος και η ιστορία του.
Στο πανεπιστήμιο
Έδρα του κινήματος υπήρξε επί της ουσίας το Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού (UNAM), το οποίο κατέλαβε ο στρατός λίγες μέρες πριν από τα γεγονότα του Τλατελόλκο. Εκεί πρωταγωνίστησε μια φιγούρα-θρύλος των ημερών, η Ουρουγουανή ποιήτρια Αλσίρα Σουστ, η οποία κατά τη διάρκεια της κατάληψης έμεινε για δώδεκα μέρες κρυμμένη στις τουαλέτες του πανεπιστημίου. Οι αναγνώστες του Ρομπέρτο Μπολάνιο θα τη γνωρίζουν ως Αουξίλιο Λακουτίρ, όνομα με το οποίο εμφανίζεται στους «Άγριους ντετέκτιβ» και πρωταγωνιστεί στο «Φυλαχτό», δύο από τα μυθιστορήματα του Χιλιανού συγγραφέα και δύο από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα της εκ των υστέρων προσπάθειας της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας να περιγράψει το σημάδι που άφησαν οι ημέρες εκείνες στην κουλτούρα της ηπείρου. ■