Ρούχα που διαβάζουν τον καρδιακό παλμό, οθόνες που τυλίγονται, εμβόλια που αντέχουν στη ζέστη, μηχανές που ανιχνεύουν τοξικά νανοϋλικά σε τρόφιμα και καλλυντικά, συσκευές που εντοπίζουν απαγορευμένες ουσίες σε αποχετευτικούς σωλήνες για την ανακάλυψη παράνομων εργαστηρίων, κάμερες ενσωματωμένες στα ρούχα αστυνομικών που μεταδίδουν ζωντανά εικόνες και ήχους στο κέντρο επιχειρήσεων, τεχνητά νευρωνικά δίκτυα που παράγουν τη δική τους γνώση… Τα τελευταία 30 χρόνια, η Ε.Ε. έχει επενδύσει 200 δισ. ευρώ στην έρευνα και την καινοτομία. Από το Galileo, το ευρωπαϊκό GPS μέχρι το Casper, το ρομπότ που βοηθά παιδιά να καταπολεμήσουν τον καρκίνο, η ευρωπαϊκή έρευνα έχει αποφέρει εντυπωσιακούς καρπούς. Πέρυσι, το 71% των έργων που χρηματοδοτήθηκαν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας (ERC), τον κύριο πυλώνα υλοποίησης του προγράμματος Horizon 2020 (2014-2020), κρίθηκαν ως σημαντικές ανακαλύψεις. Στις 27 Νοεμβρίου το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο φιλοξενεί μεγάλη διάσκεψη για τη συμβολή της έρευνας και της καινοτομίας στην καθημερινή ζωή.
Η Ε.Ε. χρηματοδοτεί δεκάδες χιλιάδες έργα στους τομείς της υγείας, του Διαστήματος, της ρομποτικής, της πληροφορικής, της μικροηλεκτρονικής, της φωτονικής, της βιοτεχνολογίας, της μηχανολογίας, της κυκλικής οικονομίας, της καθαρής ενέργειας, των καθαρών μεταφορών κ.ά. (άλλα 100 δισ. ευρώ θα δοθούν μέσω του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη» για την περίοδο 2021-2027) και εκδίδει το ένα τρίτο του συνόλου των επιστημονικών δημοσιεύσεων.
Ο ανταγωνισμός
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας (ERC), που ιδρύθηκε το 2007 και έχει χρηματοδοτήσει 70.000 ερευνητές, έχει εντυπωσιακά αποτελέσματα, «λόγω των δομικών αλλαγών που επέφερε στην ευρωπαϊκή πολιτική για την έρευνα: ο ανταγωνισμός για τη χρηματοδότηση των καλύτερων ιδεών να υπερβαίνει τα σύνορα και να δίνει τη δυνατότητα στον άριστο από μία χώρα να ανταγωνιστεί επί ίσοις όροις τον άριστο μιας άλλης χώρας, που ήταν αίτημα της ίδιας της ερευνητικής κοινότητας», λέει ο κ. Θοδωρής Παπάζογλου, εκπρόσωπος του ERC.
«Η χρηματοδότηση έχει αυξηθεί από 300 εκατ. το 2007 σε 2,2 δισ. ευρώ τον χρόνο για το 2019-2020. Σε ετήσια βάση χρηματοδοτούμε 1.000 ερευνητές, τα 2/3 εκ των οποίων είναι νέοι», τονίζει ο ίδιος. «Ωστόσο, αυτή η χρηματοδότηση αποτελεί μόλις το 10% – 15% της συνολικής ευρωπαϊκής επένδυσης στην έρευνα, το υπόλοιπο 85% επενδύεται από τις εθνικές κυβερνήσεις. Με αυτό το μικρό ποσοστό το ERC έχει χρηματοδοτήσει έργα με μεγάλο αντίκτυπο και έχει προσελκύσει κορυφαίους ερευνητές από όλον τον κόσμο. Το μοντέλο του ERC λειτούργησε ως πρότυπο για τη δημιουργία Εθνικών Συμβουλίων Ερευνας σε οκτώ χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, όπου το 2016 ιδρύθηκε το ΕΛΙΔΕΚ (Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας)», συμπληρώνει.
«Η Ελλάδα έχει να επιδείξει σημαντικές επιτυχίες: 60 ελληνικές προτάσεις έχουν πετύχει να αποσπάσουν υψηλού κύρους εξαιρετικά ανταγωνιστική χρηματοδότηση από το ERC κατά τα 11 χρόνια λειτουργίας του», λέει ο καθηγητής Νεκτάριος Ταβερναράκης, πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας (ΙΤΕ) και μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του ERC. «Μάλιστα, οι 24 από αυτές υλοποιούνται στο ΙΤΕ, όπου έχουν εισρεύσει περισσότερα από 32 εκατ. ευρώ. Μια σημαντική ενίσχυση στην εποχή που διανύουμε. Επιπλέον, ερευνητές του ΙΤΕ έχουν τιμηθεί με 82 βραβεία Αριστείας Marie-Curie και πολυάριθμες διεθνείς ανταγωνιστικές διακρίσεις. Το ΙΤΕ βρίσκεται στην πρώτη δεκάδα των πιο ανταγωνιστικών ευρωπαϊκών ερευνητικών ιδρυμάτων σε ό,τι αφορά διεκδίκηση χρηματοδοτήσεων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το πρώτο ανάμεσα στα ελληνικά ερευνητικά κέντρα».
Ωστόσο, όπως σημειώνει ο κ. Ταβερναράκης, «η γραφειοκρατία εξακολουθεί να αποτελεί σημαντική τροχοπέδη. Υπάρχει η ανάγκη δημιουργίας ενός αξιόπιστου και σταθερού συστήματος αξιολόγησης ερευνητικών προτάσεων. Το ΕΛΙΔΕΚ, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του αναπληρωτή υπουργού Ερευνας και Καινοτομίας Κώστα Φωτάκη, κινείται ήδη προς την κατεύθυνση αυτή. Υπάρχουν πολλά που μπορούν ακόμη να γίνουν. Ομως, είναι πολύ ενθαρρυντικό ότι τα τελευταία χρόνια, και παρά την κρίση, η χρηματοδότηση της έρευνας ξεπέρασε το φράγμα του 1% του ΑΕΠ».
«Μεγάλες δυσκολίες»
Και συνεχίζει: «Σίγουρα οι συνθήκες για να κάνει κάποιος έρευνα με αξιώσεις στην Ελλάδα δεν είναι παντού ιδανικές. Ποτέ η έρευνα δεν ήταν προτεραιότητα για την Ελλάδα. Αυτό είχε, και έχει, ως συνέπεια την υποχρηματοδότηση με αποτέλεσμα να υπάρχουν μεγάλες δυσκολίες να διεξαγάγει κάποιος διεθνώς ανταγωνιστική έρευνα. Για να εξασφαλίσει χρηματοδότηση από το εξωτερικό, ο Ελληνας επιστήμονας θα πρέπει να ανταγωνιστεί συναδέλφους του από ΗΠΑ, Γερμανία, Ελβετία, Ιαπωνία κ.ά. Ενώ όταν στέλνει για δημοσίευση τα αποτελέσματα μιας ερευνητικής μελέτης σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά κρίνεται με βάση τα διεθνή πρότυπα. Το γεγονός ότι, παρ’ όλα αυτά, επιστήμονες από ελληνικά ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια πετυχαίνουν να εξασφαλίσουν εξαιρετικά ανταγωνιστικές χρηματοδοτήσεις και να δημοσιεύσουν στα καλύτερα διεθνή επιστημονικά περιοδικά, με υψηλότατη απήχηση, αποδεικνύει ότι είναι εφικτό να γίνει έρευνα με αξιώσεις και στην Ελλάδα. Υπάρχουν “θύλακοι αριστείας” στη χώρα», εξηγεί ο κ. Ταβερναράκης, ο οποίος θεωρεί ότι το θεσμικό πλαίσιο είναι ανεπαρκές. «Εχει σημειωθεί πρόοδος, όμως υπάρχουν πολλά που μπορούν και πρέπει να γίνουν». Ως σημαντικό εμπόδιο αναφέρει τη διαχρονική ασυνέπεια και ασυνέχεια της ερευνητικής πολιτικής και την ανυπαρξία μηχανισμών συστηματικής αξιολόγησης και αποτίμησης του αποτελέσματος των χρηματοδοτήσεων της έρευνας.
Σπουδαίες ερευνητικές επιτυχίες στην Ελλάδα
Τα επιτεύγματα επιστημόνων σε ερευνητικά κέντρα ανά την Ελλάδα είναι πολλά και σημαντικά. «Θα αναφέρω ενδεικτικά τέσσερα πρόσφατα παραδείγματα, αλλά ο κατάλογος μπορεί να εμπλουτιστεί με πολλά περισσότερα», σημειώνει ο κ. Ταβερναράκης.
• Ερευνητές του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας αποκάλυψαν πώς οι συνθήκες στρες και η πείνα επηρεάζουν σύνθετες λειτουργίες του εγκέφαλου όπως η μνήμη και η μάθηση.
• Ερευνητές του Ινστιτούτου Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ, μελετώντας μεσοαστρικά νέφη, άνοιξαν δρόμο για την επίλυση ενός από τα μεγαλύτερα μυστήρια στην Αστροφυσική, αυτό του τι καθορίζει τον αριθμό και το είδος αστέρων και πλανητών που δημιουργούνται στον γαλαξία μας.
• Ερευνητές του ίδιου Ινστιτούτου ανέπτυξαν μια νέα κβαντική μέθοδο για την περιγραφή της αλληλεπίδρασης ισχυρών ηλεκτρομαγνητικών πεδίων με άτομα.
• Ερευνητές του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας ανακάλυψαν νέες λειτουργίες για πρωτεΐνες που επιδιορθώνουν βλάβες στο DNA, ανοίγοντας νέους δρόμους για την πρόληψη και θεραπεία νοσημάτων που σχετίζονται με αναπτυξιακές ανωμαλίες και καρκινογένεση.
Το «έξυπνο» νυστέρι και το ρομπότ που θα ειδοποιεί τον γιατρό μας
Χιλιάδες είναι οι ευρωπαϊκές επιστημονικές ανακαλύψεις που αλλάζουν την καθημερινή μας ζωή. Παρουσιάζουμε, ενδεικτικά, μερικές από αυτές.
• Ενα «έξυπνο» χειρουργικό μαχαίρι που «διαβάζει» τους ιστούς και παρέχει πληροφορίες κατά τη διάρκεια της επέμβασης, για το αν ο ιστός που πρόκειται να αφαιρεθεί είναι καρκινικός ή υγιής, έχει αναπτύξει ο δρ Ζόλταν Τάκατς του Imperial College London. Με το «iKnife» αποφεύγονται οι καθυστερήσεις (μέχρι να ολοκληρωθεί η ταχεία βιοψία) και η αφαίρεση υγιών ιστών. Καθώς μπορεί να αναλύσει τη χημική σύνθεση και τη δομή δειγμάτων, δύναται να χρησιμοποιηθεί στην αναγνώριση βακτηριδίων, διευκολύνοντας τον εντοπισμό ασθενειών, στη βιομηχανία τροφίμων και στις υπηρεσίες καταπολέμησης του εγκλήματος (ναρκωτικά κ.λπ.).
• Την επόμενη γενιά συστημάτων που θα ανιχνεύουν σε πραγματικό χρόνο προβλήματα κυκλοφορίας, αναπάντεχα συμβάντα, καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, μεταβολές στην αστική κινητικότητα και στη δυναμική των πόλεων, και θα προσαρμόζονται δυναμικά για την κατάλληλη αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών αναπτύσσει η Ελληνίδα καθηγήτρια στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Βάνα Καλογεράκη. Η ομάδα της αναπτύσσει καινοτόμο λογισμικό, το οποίο ενσωματώνεται στα έξυπνα κινητά και επιτρέπει τη δημιουργία συστημάτων μεγάλης κλίμακας με επίκεντρο τον άνθρωπο. Τα συστήματα αυτά προσφέρουν ήδη υπηρεσίες σε ένα ευρύ φάσμα τομέων όπως τα συστήματα μεταφορών και αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης.
• Μερικά λεπτά, αντί για ώρες, θα διαρκεί στο άμεσο μέλλον η φόρτιση της μπαταρίας του ηλεκτρικού αυτοκινήτου, με έναν νέο τύπο υγρής μπαταρίας, που είναι τουλάχιστον δέκα φορές πιο πυκνή ενεργειακά από τη συμβατική, σύμφωνα με τον Λι Κρόνιν από το πανεπιστήμιο της Γλασκώβης. Στην υγρή μπαταρία η διαδικασία γήρανσης είναι πολύ πιο αργή από ό,τι σε εκείνες του λιθίου.
• Τον σκοτεινό κόσμο των πολιτικών αλγορίθμων και το πώς οι πολιτικοί χειραγωγούν τους ανθρώπους στο Διαδίκτυο ερευνά ο Φιλ Χάουαρντ από το Ινστιτούτο Διαδικτύου της Οξφόρδης. Τα αυτοματοποιημένα πολιτικά bots διαχέουν πληροφορίες και απόψεις ταχύτατα και χωρίς διακοπή, επηρεάζοντας την κοινή γνώμη και καθορίζοντας την πολιτική ατζέντα. Ο Χάουαρντ σχεδιάζει ένα ηλεκτρονικό εργαλείο που θα επιτρέπει στους χρήστες των μέσων δικτύωσης να αξιολογούν την αυθεντικότητα των ύποπτων λογαριασμών.
• Και όμως, η «ραγισμένη» καρδιά θα μπορούσε να αναγεννηθεί. Ο καθηγητής Μίκαελ Σνάιντερ και η ομάδα του στο Imperial College London, εντόπισαν βλαστικά κύτταρα μέσα στην καρδιά τα οποία θα μπορούσαν να συμβάλουν στην αναγέννηση των «νεκρών» τμημάτων και να αποκαταστήσουν τις βλάβες μετά την καρδιακή προσβολή που μπορεί να οδηγήσουν σε καρδιακή ανεπάρκεια.
• Ενα ρομπότ, ο «Ζαχαρίας», που θα σας λέει ότι δεν έχετε κλείσει την πόρτα του ψυγείου, δεν πήρατε τα φάρμακά σας, ότι είναι ώρα για δείπνο, ή που θα εντοπίζει από αλλαγές στη συμπεριφορά ασθένειες όπως η άνοια ή το Πάρκινσον και θα στέλνει ασυνήθιστα δεδομένα στην οικογένεια ή στον γιατρό σας, αναπτύσσεται από συνεργαζόμενα εργαστήρια πέντε χωρών, μεταξύ των οποίων και το ESDA LAB του ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας.
• Ενας «μαγικός καθρέφτης», το Wize Mirror, που αναλύει τα σημάδια του προσώπου και αποκαλύπτει τα προβλήματα υγείας του εικονιζόμενου ατόμου αναπτύσσεται από το Εθνικό Συμβούλιο Ερευνας της Ιταλίας στην Πίζα. Ουσίες πάνω στο δέρμα δείχνουν, π.χ. τον κίνδυνο διαβήτη, μικρο-κινήσεις το επίπεδο στρες, δερματικοί δείκτες τις τιμές χοληστερόλης, κ.ο.κ. Ο καθρέφτης, μετά τη «διάγνωση», προτείνει θεραπείες.
• Μια συσκευή, το walker, γεμάτη αισθητήρες, κάμερες, συστήματα αναγνώρισης εμποδίων, που αναπτύχθηκε στο Πανεπιστήμιο του Trento, βοηθά τους ηλικιωμένους να κινηθούν με ασφάλεια έξω από το σπίτι. Αναλύει τα δεδομένα και προτείνει στους χρήστες κινήσεις που ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες ατυχήματος.
• Στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Σουηδίας, ο Φρανκ Νίκλαους δημιούργησε έναν 3D εκτυπωτή που παράγει όχι σπίτια ή όργανα για μεταμόσχευση, αλλά μίκρο- και νανο-υλικά, με στόχο τη χαμηλού κόστους κατασκευή νανο-αντικειμένων για έξυπνα κινητά, ακουστικά, συστήματα ασφαλείας κ.ά.
• Ναι, τα σώματα μπορούν να γίνουν αόρατα, διαβεβαιώνει ο καθηγητής Λέοναρντ, που διερευνά τη σχέση γεωμετρίας και οπτικής και την καμπυλότητα χώρου/χρόνου. Παράδειγμα, τα ψάρια στη γυάλα· τα βλέπουμε σε άλλα σημεία από αυτά που βρίσκονται στην πραγματικότητα επειδή το νερό έχει παραμορφώσει την εικόνα. Η εργασία θα βοηθήσει στην ανάπτυξη συσκευών χωρίς τριβή και θα ρίξει φως στα μυστήρια της σκοτεινής ενέργειας.