Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, συνήθως δεν μπορεί να υπάρξει δίκη μεταξύ κρατών χωρίς τη συναίνεσή τους. Οταν η Ελλάδα προσέφυγε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης το 1976 σχετικά με την οριοθέτηση των θαλάσσιων συνόρων στο Αιγαίο, το Δικαστήριο δεν εξέτασε το αίτημα, επειδή δεν υπήρχε η συγκατάθεση της τουρκικής πλευράς.
Με σκοπό την αποτροπή παρόμοιων καταστάσεων τα τελευταία χρόνια, πολλές διεθνείς συμφωνίες περιέχουν όρους που επιτρέπουν τις μονομερείς προσφυγές. Π.χ. η Διεθνής Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), που θεωρείται ως Σύνταγμα της Θάλασσας, προβλέπει διάφορα συστήματα για την επίλυση των διαφορών. Μεταξύ αυτών, το πιο σημαντικό και συνηθισμένο σύστημα είναι το διαιτητικό δικαστήριο (UNCLOS αρ. 287.1.γ), το οποίο χρησιμοποιήθηκε και για το ζήτημα της Νότιας Σινικής Θάλασσας.
Το 2016 το Ανατολικό Τιμόρ χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στην οριοθέτηση των θαλάσσιων συνόρων με την Αυστραλία τις υποχρεωτικές διαδικασίες για διαιτησία που ορίζονται από την UNCLOS. Σε τέτοιες περιπτώσεις η διαιτητική επιτροπή αποτελείται από πέντε μέλη που επιλέγονται από τα εμπλεκόμενα κράτη και παρέχουν συμβουλές για την επίλυση του σχετικού ζητήματος. Το 2018 οι δύο χώρες έφτασαν σε συμφωνία για την οριοθέτηση των συνόρων βάσει των προτάσεων της επιτροπής αυτής.
Εκτός από την ενεργό συμμετοχή των κρατών στις διαδικασίες της συνδιαλλαγής, η επιτυχία αυτή οφείλεται και σε δύο πλεονεκτήματα της διαιτησίας τα οποία διαφέρουν από τις δικαστικές διαδικασίες. Πρώτον, με αυτό το σύστημα μπορούμε να λύσουμε εξ ολοκλήρου τα σχετικά προβλήματα λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο νομικούς αλλά και άλλους παράγοντες. Στην περίπτωση της οριοθέτησης της θάλασσας του Ανατολικού Τιμόρ, ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα ήταν σε ποια χώρα ανήκει το κοίτασμα του φυσικού αερίου (Greater Sunrise Fields), το οποίο βρίσκεται στα όρια των δύο κρατών, και με ποιον τρόπο μπορεί να γίνει η εκμετάλλευσή του. Η απλή οριοθέτηση βάσει του διεθνούς δικαίου δεν θα ικανοποιούσε πλήρως τις δύο χώρες, για αυτό ήταν αναγκαία μια πιο αποτελεσματική λύση η οποία θα γινόταν αμοιβαίως αποδεκτή. Πράγματι, η διμερής συμφωνία περιελάμβανε όχι μόνο την οριοθέτηση αλλά και άλλα θέματα, όπως την αναλογία κατανομής των εσόδων από την εκμετάλλευση του κοιτάσματος.
Δεύτερον, σ’ αυτό το σύστημα, εκτός από τα εμπλεκόμενα κράτη και τη διαιτητική επιτροπή, μπορούν να συμμετάσχουν στις διαπραγματεύσεις και ιδιωτικοί φορείς εφόσον αυτό καταστεί αναγκαίο, με πρωτοβουλία της διαιτητικής επιτροπής. Στην περίπτωση του Ανατολικού Τιμόρ συμμετείχαν στις διαπραγματεύσεις και οι εταιρείες που εκμεταλλεύονταν το κοίτασμα του φυσικού αερίου.
Οσο μαθαίνω για τις διαφορές Ελλάδας – Τουρκίας στο Αιγαίο, τόσο περισσότερο αντιλαμβάνομαι πως το ζήτημα αυτό περιέχει περίπλοκους ιστορικούς και γεωγραφικούς παράγοντες. Σε μια τέτοια περίπτωση η διαιτησία θα μπορούσε να είναι χρήσιμη για μια εξ ολοκλήρου λύση του προβλήματος. Είναι γεγονός ότι δεν μπορούμε να κάνουμε χρήση των διατάξεων της UNCLOS με την Τουρκία, η οποία δεν αποτελεί μέλος της σύμβασης. Ομως εάν συμφωνούν οι δύο πλευρές, πιστεύω ότι είναι δυνατόν να βρεθεί μια λύση χρησιμοποιώντας περίπου παρόμοιες διαδικασίες με αυτές που προβλέπει η UNCLOS. Η διαιτησία θα αποτελούσε μια χρήσιμη επιλογή όταν οι διμερείς διαπραγματεύσεις δεν προχωρούν και είναι αδύνατο να βρεθεί μια κοινή πορεία προς τη λύση.
Ως ειδικός για το δίκαιο της θάλασσας, προερχόμενος από την Ιαπωνία, η οποία τηρεί φιλικές σχέσεις τόσο με την Ελλάδα όσο και με την Τουρκία, ελπίζω ειλικρινά οι δύο χώρες, παρά τις πολλές διαφορές τους, να βρουν μια λύση στην οριοθέτηση των θαλάσσιων συνόρων τους με ειρηνικό τρόπο.
* Ο κ. Μακότο Σέτα είναι αναπληρωτής καθηγητής Δικαίου της Θάλασσας στο Πανεπιστήμιο της Γιοκοχάμα.