Ο Οδυσσέας έχει κολλήσει σε μια χώρα που έχει χρέος 180% του ΑΕΠ. Ονειρεύεται την αγαπημένη του Ιθάκη, μια χώρα με χρέος κάτω από το 60% του ΑΕΠ. Η ζωή είναι πολύ πιο γλυκιά εκεί απ’ όπου ήρθε και θέλει να επιστρέψει στην πατρίδα. Ευτυχώς, ο Οδυσσέας είναι πανούργος και θαρραλέος και είναι πρόθυμος να ταξιδέψει μακριά, με πειθαρχία και ευελιξία. Τώρα, έχει πολύ περισσότερους άντρες και γυναίκες, περίπου 10,5 εκατομμύρια, που θα πάρει μαζί του στο ταξίδι της επιστροφής και όχι απλώς την ομάδα των αντρών που τον είχαν συνοδεύσει σε ένα παρόμοιο ταξίδι από την Τροία, πολλά χρόνια πριν. Μπορούμε να βοηθήσουμε τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην πατρίδα;
Γνωρίζει ορισμένα πράγματα. Το ταξίδι δεν θα είναι εύκολο. Θα τον περιγελούν λέγοντάς του πως το ταξίδι είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί. Θα του δίνουν κάθε λογής συμβουλές. Ορισμένες θα είναι λογικές, άλλες θα εξυπηρετούν τα συμφέροντα αυτών που τις δίνουν. Και, αχ, σε κάθε στροφή θα τον περιμένουν Σειρήνες, πράκτορες του χρέους, που θα του λένε πως μόνο αν δανειστεί εκ νέου θα μπορέσει να δώσει υποσχέσεις στους συνταξιδιώτες του ώστε να έχει ένα εύκολο ταξίδι. Ακούγοντας τις Σειρήνες του χρέους, ο Οδυσσέας γνωρίζει ότι δεν θα χρειαστεί να αποπληρώσει όλα του τα χρέη, αυτό θα κληθούν να το πράξουν οι νεαροί συνταξιδιώτες του. Οπότε, στην πραγματικότητα θα παίζει με τα χρήματα των άλλων ή με τα χρήματα των φορολογουμένων, θα μπορούσε να πει κανείς. Αυτό που κάνει τις Σειρήνες τόσο θελκτικές είναι να υπόσχεται κανείς αγαθά και να μη χρειάζεται ποτέ να τα πληρώσει ο ίδιος. Οπότε, δεν υπάρχει ανάγκη να βουλώσει κανείς τα αυτιά του πληρώματος και να δέσει τον Οδυσσέα στο κατάρτι των ισχυρών επιχειρημάτων και της συνεχούς επίβλεψης. Ομως δεν θα πρέπει να αποπλανηθεί και πάλι από τις Σειρήνες, τους πράκτορες του χρέους.
Ο Οδυσσέας επέλεξε σωστά τη στιγμή του απόπλου του. Οι ανισορροπίες του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση. Το δημοσιονομικό και εξωτερικό ισοζύγιο προκαλεί, προς το παρόν, μικρή πίεση στο χρέος, οπότε δεν υπάρχει και πάλι διαρροή υδάτων στο σκάφος. Ο ήλιος λάμπει και οι χώρες εταίροι έχουν υποσχεθεί να βοηθήσουν και πάλι αν ξεσπάσει ξανά τρικυμία.
Ο Οδυσσέας συγκάλεσε όλους τους συνταξιδιώτες του το βράδυ πριν απ’ τον απόπλου για το κουραστικό ταξίδι, ώστε να τους εμψυχώσει με έναν λόγο. Αρχισε ξαφνιάζοντάς τους και εξηγώντας τους ότι το ταξίδι θα διαρκέσει 62 χρόνια, ότι θα αντιμετωπίσουν πολλές προκλήσεις και πως ο ίδιος δεν θα ζει πια όταν θα φτάσουν στην Ιθάκη. Ομως, είπε, «πρέπει να το κάνουμε για χάρη της νέας γενιάς που θα έχει αναλάβει μέχρι τότε». Είχε ένα καλό νέο να μοιραστεί, που κάπως ηρέμησε τους συνταξιδιώτες του: το βιοτικό επίπεδο θα ανεβαίνει με αργό ρυθμό κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, αν και ο ρυθμός ανάπτυξης θα είναι μέτριος. «Μπορούμε να τα καταφέρουμε αν επιμείνουμε στο σχέδιο και αν είμαστε ευέλικτοι», είπε ο Οδυσσέας. «Αν επιτύχουμε, οι συνθήκες θα βελτιώνονται σταδιακά καθώς θα πλησιάζουμε στον προορισμό μας». Στη συνέχεια εξήγησε σε μια μικρή ομάδα από τα πρωτοπαλίκαρά του το σχέδιό του με πιο τεχνικούς όρους.
Επανέλαβε τα πρώτα στοιχεία που διέθετε και τις υποθέσεις που έκανε:
• Τα δημογραφικά στοιχεία δεν ψεύδονται, ο πληθυσμός θα μειωθεί σταδιακά.
• Μαζί του θα μειωθεί και η απασχόληση, περιορίζοντας τον ρυθμό ανάπτυξης, μετά την αρχική ανάκαμψη.
• Πρέπει να εφαρμοστεί πολιτική μεταρρυθμίσεων ώστε να ενισχυθεί η παραγωγικότητα των εργαζομένων στο 1,5% τον χρόνο.
• Πρέπει να εφαρμοστεί πολιτική που θα ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα ώστε να διατηρηθεί ο πληθωρισμός κάτω από το 1,75% τον χρόνο.
• Με βάση αυτές τις συνθήκες, το λογικό συμπέρασμα είναι πως το πραγματικό και το ονομαστικό ΑΕΠ θα αυξηθούν με μέτριο ρυθμό. «Σταθερά και προβλέψιμα είναι προτιμότερο από το γρήγορα και καταστροφικά», είπε ο Οδυσσέας.
Το δημοσιονομικό ισοζύγιο βρίσκεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση, με ορισμένους αστερίσκους:
• Πρέπει να σταματήσει η δημιουργία χρέους που δεν περιλαμβάνεται στο δημοσιονομικό έλλειμμα.
• Το πραγματικό κόστος δανεισμού θα αυξηθεί με την πάροδο των ετών.
• Το κόστος που προκαλεί η γήρανση του πληθυσμού είναι διαχειρίσιμο για όσο διαρκούν οι μεταρρυθμίσεις. Ο Οδυσσέας προειδοποίησε τους συνταξιδιώτες του να μην πιστεύουν τις εύκολες υποσχέσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι μεταρρυθμίσεις θα μπορούσαν να ακυρωθούν χωρίς να προκληθεί ζημιά – «αυτό δεν είναι ορθό», είπε.
Με βάση αυτό το πλαίσιο, ο καπετάνιος χάραξε την ακόλουθη πορεία, η οποία, δεδομένων των περιορισμών στην ανάπτυξη και αλλού, δεν θα ολοκληρωθεί πριν από το 2080:
Συμφωνα με τον προγραμματισμένο βραχυπρόθεσμο σχεδιασμό και την ανάκαμψη του ονομαστικού ΑΕΠ, οι πρωτογενείς δαπάνες (διακεκομμένη γραμμή στο γράφημα 1) αναμενόταν να υποχωρήσουν στο 41%-42% του ΑΕΠ στη δεκαετία του ’20. Τα έσοδα (συνεχής γραμμή στο γράφημα 1) θα υποχωρούσαν στο 45% του ΑΕΠ καθώς θα εφαρμόζονταν ορισμένες φορολογικές μεταρρυθμίσεις με στόχο την πιο δίκαιη κατανομή των φορολογικών βαρών και τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης για ορισμένες κατηγορίες, με στόχο την ενίσχυση της βιωσιμότητας των φορολογικών εσόδων. Αυτοί οι στόχοι περιλαμβάνονται ήδη στο μεσοπρόθεσμο σχέδιο της ελληνικής κυβέρνησης. Πιο μακροπρόθεσμα, τα έσοδα θα διατηρηθούν στο 45% του ΑΕΠ και οι πρωτογενείς δαπάνες θα μπορούσαν να αυξηθούν πολύ σταδιακά καθώς προχωράει η ανάπτυξη και αρχίζει να περιορίζεται ο λόγος χρέους προς ΑΕΠ.
«Η πρόκληση», σημείωσε ο Οδυσσέας, «είναι να διατηρηθεί ισοσκελισμένος ο προϋπολογισμός (όχι δημιουργία νέου χρέους) μέχρι να έχουμε περάσει το πιο επικίνδυνο στάδιο του ταξιδιού μας» (διακεκομμένη γραμμή στο Γράφημα 2). «Συνεπώς, το πρωτογενές πλεόνασμα θα υποχωρήσει μόνο σταδιακά και θα παραμείνει πλεόνασμα μέχρι να φτάσουμε στον προορισμό μας».
«Ομως, καπετάνιε», είπε ένα από τα πρωτοπαλίκαρα, «ο κόσμος λέει πως αυτό δεν έχει γίνει ποτέ πριν και πως δεν είναι εφικτό». «Οι επιλογές μας είναι σαφείς», σημείωσε ο Οδυσσέας. «Θα προτιμούσατε να πνιγούμε με βεβαιότητα στα χρέη ή να καθορίσουμε εμείς τι μπορούμε να πετύχουμε, αντί να καθορίζουν άλλοι για λογαριασμό μας ότι θα αποτύχουμε;». «Αλλες ερωτήσεις;».
«Καπετάνιε», ρώτησε ένας άλλος, «ο ισοσκελισμένος προϋπολογισμός σημαίνει πως δεν θα μπορούμε να ασκήσουμε αντικυκλική πολιτική; Το ταξίδι θα είναι μακρύ και ίσως να υπάρξουν στιγμές όπου θα επικρατεί άπνοια και θα χρειαστούμε υποστήριξη. Αλλες φορές μπορεί να ξεσπάσουν θύελλες και να χρειαστεί να μειώσουμε ταχύτητα, αλλιώς θα πέσουμε στα βράχια». «Θα μπορούμε να ασκήσουμε αντικυκλική πολιτική», εξήγησε ο Οδυσσέας, «αλλά θα πρέπει να το κάνουμε με πολλαπλασιαστή ισοσκελισμένου προϋπολογισμού. Συνεπώς, αν θέλουμε να αυξήσουμε τις δαπάνες, θα πρέπει να αυξήσουμε τη φορολογία ώστε να τις χρηματοδοτήσουμε. Αν περιορίσουμε τις δαπάνες, θα μπορούμε να μειώσουμε κατ’ αντίστοιχο ποσό και τους φόρους. Η αύξηση θα υποστηρίξει την ανάπτυξη, η μείωση θα την επιβραδύνει, αλλά η τόνωση της οικονομίας δεν θα είναι τόσο ισχυρή όσο αν δανειζόμασταν εκ νέου και θέταμε εκτός ισορροπίας τον προϋπολογισμό». Αυτά τα λόγια προκάλεσαν σάλο μεταξύ των συγκεντρωμένων αντρών. Δεν είχαν ακούσει ξανά κάτι παρόμοιο – αν θέλεις περισσότερες δαπάνες, θα πρέπει να τις χρηματοδοτήσεις, αντί να στέλνεις τον λογαριασμό στα παιδιά σου!
«Η ηγεσία μπορεί να πει ότι είναι υπέρ του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού, αλλά θα το πράξει όντως, καπετάνιε;», είπαν οι άντρες. «Ακριβώς εδώ είναι που πρέπει να βουλώσουμε τα αυτιά μας και να αγνοήσουμε τις Σειρήνες», είπε ο Οδυσσέας. «Αξιόπιστες συμφωνίες για την πορεία που θα ακολουθήσουμε και καλή επιτήρηση είναι ουσιώδους σημασίας».
«Πώς θα μπορεί να διαπιστώσει ο κόσμος ότι παραμένουμε στην πορεία μας και πως τηρούμε τις υποσχέσεις μας;», ρώτησαν οι άντρες. «Αν δεν έχουμε κάτι εύκολα ορατό και εύκολα επιτηρήσιμο, ίσως να χάσουμε την υποστήριξη του κόσμου». «Πρέπει να προσέχουμε μια μεταβλητή περισσότερο από κάθε άλλη», είπε ο καπετάνιος.
«Αν εφαρμόζουμε έναν πραγματικά ισοσκελισμένο προϋπολογισμό, τότε δεν θα αυξηθεί το χρέος, σε ευρώ». «Οπότε για να επαληθεύσουμε πραγματικά κατά πόσον μένουμε στην πορεία μας, θα πρέπει να είμαστε σε θέση να πούμε αν το χρέος αυξάνεται, μένει στάσιμο ή ακόμη και μειώνεται». «Αν παραμείνουμε στην πορεία μας, το χρέος, μετρημένο σε ευρώ, δεν θα αυξηθεί, και ο λόγος χρέους προς το ΑΕΠ θα μειωθεί και τελικά θα υποχωρήσει κάτω από το 60% του ΑΕΠ, όπως εξηγήσαμε νωρίτερα περιγράφοντας τους στόχους μας», είπε ο Οδυσσέας. «Το Γράφημα 3 δείχνει την πορεία μας». «Μόνο όταν πλησιάσουμε στον προορισμό μας θα είμαστε σε θέση να αυξήσουμε και πάλι λίγο το καθαρό χρέος μας», πρόσθεσε.
Μόνο τότε αντιλήφθηκαν οι άντρες πλήρως τις προκλήσεις που θα τους περίμεναν στον δρόμο της επιστροφής στην πατρίδα. «Θα περάσει πολύς καιρός και θα πρέπει να παραμείνουμε στην πορεία μας», είπαν, αλλά γνώριζαν ότι υπάρχει μια πορεία που θα τους οδηγήσει στην πατρίδα.
Πλέον, το καθήκον τους ήταν να εφαρμόσουν το σχέδιο και να παρακολουθούν στενά την όποια παρέκκλιση από αυτό. Μετά, ο Οδυσσέας άνοιξε το ημερολόγιο του πλοίου, που περιείχε τις συντεταγμένες που θα έπρεπε να ακολουθήσει στο μακρύ ταξίδι, και είπε: «Αυτό είναι το σχέδιο. Υπάρχουν ορισμένες συμπερασματικές παρατηρήσεις:
• Το σχέδιο αυτό φαντάζει γραμμικό και εύκολο, αλλά το ταξίδι δεν θα είναι τέτοιο. Θα υπάρξουν τρικυμίες, καλές και κακές ημέρες. Αν παραβλέψουμε τις παροδικές μεταβολές και παραμείνουμε στην πορεία μας, θα φτάσουμε στον προορισμό μας.
• Αν καταφέρουμε να χρησιμοποιήσουμε το πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων ώστε να πουλήσουμε ορισμένα περιουσιακά μας στοιχεία και να μειώσουμε το χρέος μας, τότε θα μπορέσουμε να φτάσουμε νωρίτερα ή θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε ορισμένες εκπλήξεις που είναι πιθανό να έχουμε.
• Δεν είναι το χρέος αυτό που κάνει την οικονομία να αναπτύσσεται. Η παραγωγικότητα και η ανταγωνιστικότητα είναι. Γι’ αυτό τον λόγο πρέπει να αγνοήσουμε τις Σειρήνες και αντιθέτως πρέπει να ενισχύσουμε τη διαρθρωτική μας πολιτική ώστε να είμαστε πιο αποτελεσματικοί.
• Αν πουν οι επικριτές ότι “αυτό δεν γίνεται”, δεν χρειάζεται να απαντήσουμε κάτι, απλώς να πράξουμε. Δεν θα είναι ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία φορά που θα έχει υποτιμηθεί η Ελλάς.
• Το ταξίδι μας θα αρχίσει αύριο, προσέξτε το ονομαστικό χρέος».
Εν κατακλείδι:
Ορισμένοι φίλοι, που είχαν διαβάσει αυτή την ιστορία ώστε να κάνουν παρατηρήσεις, με ρώτησαν μήπως επισκέφτηκα το Αμστερνταμ, κάθισα σε ένα καφέ και κάπνισα κάτι παράνομο. Εξήντα δύο χρόνια για την εκτέλεση ενός σχεδίου σε μια χώρα που με δυσκολία επιδεικνύει πολιτική συνοχή και συνεργασία; Ποιες είναι οι πιθανότητες να το καταφέρει αυτό η Ελλάδα;
Αντιθέτως, τους απάντησα. Η Ελλάδα δεν θα πρέπει να προσπαθήσει να επισπεύσει μια λύση. Η Ελλάδα θα μπορούσε να επιλύσει πολύ ταχύτερα το πρόβλημα, αλλά αυτή η εναλλακτική λύση αποτελεί καθεστώς τρόμου με στύψιμο του λαού για απόσπαση χρημάτων μέχρι να μη μείνει κανείς ζωντανός. Μπορεί αρχικά να μειωθεί γρήγορα το χρέος, αλλά παραμένει εξαιρετικά αμφίβολο κατά πόσον είναι αυτό βιώσιμο ή η καλύτερη λύση από κοινωνικής απόψεως.
Μια τρίτη εναλλακτική λύση είναι η χρεοκοπία ή να ζητήσει η Ελλάδα επιπλέον διαγραφή χρέους. Επιθυμεί αληθινά κάτι τέτοιο η Ελλάδα; Η έξοδος από τα προγράμματα προσαρμογής αποτελεί απόδειξη ότι η χώρα μπορεί να ορίσει η ίδια το μέλλον της και όχι να ποδηγετείται από τις προτιμήσεις των άλλων. Οπότε ούτε αυτή η επιλογή φαντάζει καθησυχαστική. Αντιθέτως, θα πρότεινα έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο σκέψης ώστε να επιλυθεί το αίνιγμα:
• Αναγνώριση της πραγματικότητας, δηλαδή η δημογραφική μετάβαση επιβραδύνει τις οικονομίες.
• Αποφασίστε πως αν δανείζεστε χρήματα, θα πρέπει να τα αποπληρώνετε, εκτός και αν προτιμάτε να διακινδυνεύετε την υπόληψή σας, κάτι που ποτέ δεν έχει καλή κατάληξη.
• Να είστε ρεαλιστές, πειθαρχημένοι και παρ’ όλα αυτά ευέλικτοι. Αν χρειάστηκε να περάσουν 200 χρόνια μέχρι να αποκτήσει το πρόβλημα του χρέους τη σημερινή του διάσταση, τότε δεν υπάρχει πρόβλημα να σχεδιάζει κανείς τη σταδιακή του επίλυση τα επόμενα 62 χρόνια.
Δεν είναι λιτότητα αν το κατά κεφαλήν εισόδημα εξακολουθεί να αυξάνεται με σταθερό, αν και μέτριο, ρυθμό (ο οποίος καθορίζεται σε κάθε περίπτωση από πραγματικούς παράγοντες, όχι από το χρέος).
• Θα απαιτηθούν 62 χρόνια διότι με αυτόν τον τρόπο δεν θα στυφτεί ο λαός μέχρι να μη μείνει κανένας ζωντανός. Οπότε χρειαζόμαστε μια ανθρωπιστική λύση που να την αποδέχονται και να μπορούν να την παρακολουθήσουν οι πιο λογικοί παράγοντες που συνοδεύουν την Ελλάδα στο ταξίδι της.
• Συνεργαστείτε με τις χώρες εταίρους, ώστε να βρείτε τρόπους και εναλλακτικές επιλογές για ταχύτερη μείωση του χρέους. Θα πρέπει να διερευνηθεί η περίπτωση για ιδιωτικοποιήσεις με αντάλλαγμα αναδιάρθρωση χρέους υπό όρους (θα το εξηγήσω αργότερα) και πιθανές συμφωνίες για μετακύλιση του διακρατικού χρέους προς τους εταίρους της Ε.Ε. με ευνοϊκό επιτόκιο μέχρι το 2080. Ολοι οι εταίροι εξακολουθούν να έχουν το περιθώριο να βοηθήσουν τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην πατρίδα.
• Η ελληνική κοινή γνώμη μπορεί εύκολα να παρακολουθήσει κατά πόσον εφαρμόζονται τα συμφωνηθέντα: δεν θα πρέπει να υπάρχει αύξηση του ονομαστικού επιπέδου του χρέους. Αν και όταν συμβούν αυτά, η κυβέρνηση θα πρέπει να εξηγήσει για ποιο λόγο και γιατί συμβαίνουν και επίσης να περιγράψει τι θα περιλαμβάνει το ταξίδι της επιστροφής, αν υπάρξει παρέκκλιση από την πορεία.
* Ο αρθρογράφος είναι ανεξάρτητος οικονομολόγος.