Όταν στις αρχές του 1890 ο Γεώργιος Α’ παρήγγελλε στον Ερνέστο Τσίλερ τον σχεδιασμό του Ανακτόρου του Διαδόχου, δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι έναν αιώνα μετά αυτό το μάλλον λιτό κτίσμα θα ήταν η επίσημη έδρα του αρχηγού του κράτους. Τα παιχνίδια της ελληνικής Ιστορίας, όχι πάντα τόσο αθώα ή εντελώς αναίμακτα, έπαιξαν τον δικό τους ρόλο για να φτάσουμε στις διαρκείς μεταλλάξεις (και επεκτάσεις) του σημερινού Προεδρικού Μεγάρου και στις αλλαγές του υψηλού ενοίκου του.
Σήμερα, έχοντας πίσω μας μια πρωτοφανή περίοδο πολιτικής γαλήνης που διαρκεί περισσότερο από τέσσερις δεκαετίες, το επιβλητικό κτίριο της Ηρώδου Αττικού παραμένει μια σχετικά άγνωστη, ψυχικά, περιοχή για τους περισσότερους Έλληνες, που έχουν σχηματίσει μια εικόνα του Προεδρικού Μεγάρου κυρίως μέσα από τα στιγμιότυπα της τηλεόρασης.
Αυτό έρχεται να αλλάξει η φιλόδοξη έκδοση της «Μέλισσας», που σε συνεργασία με την Προεδρία της Δημοκρατίας και την πολύτιμη χορηγία του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση, εμπλουτίζει την ελληνική, αλλά και τη διεθνή βιβλιογραφία με έναν τόμο για πρώτη φορά αποκλειστικά αφιερωμένο στην έδρα του κορυφαίου πολιτειακού θεσμού της χώρας (σ.σ.: το βιβλίο θα κυκλοφορήσει και στα αγγλικά). Δεν είναι τυχαίο ότι την παρθενική παρουσίαση της έκδοσης που διεξήχθη στις 10 Δεκεμβρίου τίμησε με την παρουσία του ο ίδιος ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, Προκόπης Παυλόπουλος.
Το «Ζάλογγο» (1954), έργο του Γιώργου Ζογγολόπουλου, στην κεντρική είσοδο του Μεγάρου.
Το έργο υπογράφουν διακεκριμένοι επιστήμονες. Η αρχιτέκτονας και καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, εκτός από τις αυστηρά αρχιτεκτονικές της επισημάνσεις, τολμά ένα πολύ γοητευτικό ταξίδι στην άγουρη πρωτεύουσα του όψιμου 19ου αιώνα. Ο καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Ευάνθης Χατζηβασιλείου ανέλαβε να αποδώσει τις ιδιαίτερα σύνθετες ιστορικές συντεταγμένες της περιόδου ανέγερσης του Μεγάρου (και όχι μόνο), ενώ το κείμενο της Σοφίας Χηνιάδου-Καμπάνη για την καθημερινή ζωή στο Προεδρικό Μέγαρο πιστοποιεί την άμεση εμπλοκή του ανθρώπινου δυναμικού της Προεδρίας της Δημοκρατίας στο εκδοτικό εγχείρημα (σ.σ.: η κυρία Χηνιάδου-Καμπάνη είναι η υπεύθυνη πολιτιστικών θεμάτων της Προεδρίας). Τη βασική συγγραφική ομάδα συμπληρώνει ο ταγματάρχης Λάζαρος Ριζόπουλος, ο οποίος αφηγείται την ελάχιστα γνωστή στο ευρύτερο κοινό ιστορία της Προεδρικής Φρουράς. Αποφασιστικής σημασίας για το άρτιο αισθητικό αποτέλεσμα αποδείχθηκε η ανάθεση της φωτογράφισης του Προεδρικού Μεγάρου στον Γιώργη Γερόλυμπο. Οι εικόνες που συνοδεύουν τη σημερινή παρουσίαση αποτελούν μόνο ένα ελάχιστο δείγμα.
Ανάκτορο του Διαδόχου
Η σημερινή γαλήνια όψη του Προεδρικού Μεγάρου δεν αντικατοπτρίζει τις δύσκολες εποχές που το γέννησαν και το «μεγάλωσαν». Χτίστηκε το διάστημα 1891-1897 για να στεγάσει το ζεύγος του διαδόχου Κωνσταντίνου και της πριγκίπισσας Σοφίας. Η ανάθεση στον Σάξονα αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλερ έγινε απευθείας από τον βασιλιά Γεώργιο Α΄· οι δύο άντρες συνδέονταν με στενή φιλία ήδη από το 1868. Όπως σημειώνει η κ. Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, πρότυπο του Τσίλερ για την ανέγερση του Ανακτόρου του Διαδόχου αποτέλεσε το κεντρικό τμήμα σχεδίου που είχε εκπονήσει για ένα θερινό ανάκτορο στον Πειραιά ο Θεόφιλος Χάνσεν. Η λιτή μορφολογία του κτιρίου (τριώροφο νεοκλασικό με ισόγειο, πρώτο όροφο και «αττικό»-δεύτερο όροφο) οφείλεται κυρίως στην ιδιοσυγκρασία και στη φιλοσοφία του βασιλιά Γεωργίου Α’, ο οποίος δεν ήθελε σε καμία περίπτωση κάτι πομπώδες και προκλητικό προς την κοινωνία. Η φιλοσοφία αυτή συνοψιζόταν στο ότι τα μέλη της βασιλικής οικογένειας βρίσκονταν κοντά στον λαό και σε αρμονική σχέση με τον κοινωνικό περίγυρο της εποχής. Στόχος, επομένως, ήταν να μη διαφέρει το κτίριο αισθητά από τα μέγαρα των μεγαλοαστών της τότε λεωφόρου Κηφισίας (και σημερινής Βασιλίσσης Σοφίας).
Διαρκείς προσθήκες
Το 1910 προστέθηκε μια νέα μεγάλη αίθουσα χορού (σημερινή αίθουσα διαπιστευτηρίων), κατόπιν απόφασης της νεαρής συζύγου του διαδόχου. Μετά τη δολοφονία του Γεωργίου Α΄, το 1913, και την αναγόρευση του Κωνσταντίνου σε νέο βασιλιά, ο ίδιος και η Σοφία αποφάσισαν να ανακαινίσουν το Μέγαρο, το οποίο πλέον κατέστη η νέα βασιλική έδρα. Το έργο της ανακαίνισης ανέλαβε ο Αναστάσης Μεταξάς, βασιλικός αρχιτέκτονας, υπασπιστής και παιδικός φίλος του Κωνσταντίνου. Από τις μετατροπές που επήλθαν σε αυτή την –τρίτη– φάση κατασκευής του κτιρίου, σημαντικότερη ήταν η διαμόρφωση του κήπου του Μεγάρου στη θέση του λαχανόκηπου των Παλαιών πλέον Ανακτόρων. Τη σημερινή του μορφή το Μέγαρο της οδού Ηρώδου Αττικού την πήρε το 1962, όταν με την ευκαιρία του γάμου της πριγκίπισσας Σοφίας προστέθηκε στο ανατολικό τμήμα της αίθουσας χορού η αίθουσα δεξιώσεων με χωρητικότητα 1.200 ατόμων ή, σε περίπτωση παράθεσης γευμάτων, 170 καθημένων.
Το περίπτερο του κάτω κήπου.
Από την πυρκαγιά του 1909 στη Μεταπολίτευση
Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1909, πυρκαγιά κατέστρεψε μεγάλο τμήμα των βασιλικών ανακτόρων της πλατείας Συντάγματος (της σημερινής Βουλής), με αποτέλεσμα ολόκληρη η βασιλική οικογένεια να εγκατασταθεί «προσωρινά» στο Ανάκτορο του Διαδόχου. Τελικά χρησιμοποιήθηκε επισήμως ως βασιλικό χειμερινό ανάκτορο από το 1913. Στο διάστημα 1924-1935, κατά τη διάρκεια της Δεύτερης Ελληνικής Δημοκρατίας, χρησιμοποιήθηκε ως κυβερνείο. Μετά την πτώση της χούντας και το δημοψήφισμα για την επίλυση του πολιτειακού ζητήματος, το κτίριο μετατράπηκε σε έδρα του νέου αρχηγού του κράτους. Ουσιαστικά, ο πρώτος ανώτατος άρχοντας που διέμεινε στο Προεδρικό Μέγαρο ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής (1980 έως 1985), αν και εξακολουθούσε να χρησιμοποιεί παράλληλα και την ιδιωτική κατοικία του στην Πολιτεία. Ακολούθησε ο Χρήστος Σαρτζετάκης (1985 έως 1990), ο οποίος διέμεινε εκεί με την οικογένειά του. Οι διάδοχοί τους στο προεδρικό αξίωμα, Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος (1995 έως 2005), Κάρολος Παπούλιας (2005 έως 2015) και Προκόπης Παυλόπουλος (2015 έως σήμερα), δεν εγκαταστάθηκαν ποτέ στο Μέγαρο της οδού Ηρώδου Αττικού. Σήμερα το Προεδρικό Μέγαρο είναι κυρίως χώρος εργασίας. Μια τυπική ημέρα στο Προεδρικό Μέγαρο ξεκινά για τον ανώτατο πολιτειακό άρχοντα νωρίς το πρωί και περιλαμβάνει ένα πυκνό φάσμα καθηκόντων, αθέατο τις περισσότερες φορές στο ευρύ κοινό. Όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας εκφράζει στη νέα περίοδο της Προεδρευομένης Δημοκρατίας «έναν θεμελιώδη πολιτικό και πνευματικό προσανατολισμό: η σύγχρονη εδραιωμένη ελληνική δημοκρατία πρέπει ανά πάσα στιγμή να επιδιώκεται και να καλλιεργείται ενεργά». ■