Ολοι οι άνθρωποι του κόσμου θέλουν να είναι καλοί. Οχι μόνο να κάνουν καλά πράγματα και να ζουν μια καλή ζωή, αλλά να βοηθάνε και άλλους ανθρώπους. Ολοι; Ισως να υπερβάλω. Δεν μπορεί κανείς να φανταστεί τύπους όπως ο Ντόναλντ Τραμπ να έχουν καμιά τρελή πρεμούρα να βοηθήσουν οποιοδήποτε άλλο ον. Η συντριπτική όμως πλειονότητα των κανονικών ανθρώπων θέλουν. Ελάχιστοι, βεβαίως, αποκτούν κάποια στιγμή τη δύναμη και την επιρροή για να προκαλέσουν οποιονδήποτε αντίκτυπο, θετικό ή αρνητικό, σε μεγάλους αριθμούς ανθρώπων. Απειροελάχιστοι αποκτούν τη δύναμη για να επηρεάσουν τις ζωές εκατομμυρίων ή δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Αυτός, όμως, δεν είναι ένας καλός στόχος; Να μπορέσεις στο διάστημα που περνάς απ’ τη ζωή να αφήσεις ένα θετικό αποτύπωμα στις ζωές όσο περισσότερων ανθρώπων γίνεται;
Σήμερα θα μιλήσουμε για τις περιπτώσεις τριών ανθρώπων που επηρέασαν τις ζωές δισεκατομμυρίων. Πρακτικά, και οι τρεις επηρέασαν άμεσα ή έμμεσα τις ζωές όλων των ανθρώπων που έζησαν ύστερα από αυτούς. Δεν είναι ονόματα που φαντάζεστε. Δεν είναι οι δικτάτορες, οι πρόεδροι και οι πρωθυπουργοί που πυροδότησαν πολέμους. Ούτε οι λιγότερο διάσημοι ήρωες (όλοι τους Ρώσοι, νομίζω) που, ας πούμε, κατάλαβαν ότι κάποιο ραντάρ τα έλεγε λάθος, και αρνήθηκαν να πατήσουν το κουμπί που θα έστελνε τα πυρηνικά στη Δύση. Εδώ θα μιλήσουμε για τρεις επιστήμονες. Ο ένας είχε μόνο θετικό αντίκτυπο. Ο άλλος είχε και πολύ θετικό, και πολύ αρνητικό. Και ο τρίτος; Α, ο τρίτος. Ο τρίτος ήταν ίσως η πιο τραγική φιγούρα στην ιστορία της επιστήμης.
1. Νόρμαν Μπόρλογκ – Το ένα άκρο
Ο Νόρμαν Μπόρλογκ ήταν ένα παιδί αγροτικής οικογένειας, που δούλευε στα χωράφια της οικογένειάς του στην Αϊοβα από την ηλικία των επτά. Χάρη σε μια ευτυχή συγκυρία κατάφερε να σπουδάσει γεωπόνος, και το 1944 βρέθηκε στο Μεξικό σε ερευνητική αποστολή. Αυτό που έκανε ήταν το εξής: διασταύρωσε το παραδοσιακό λεπτό και ψηλό σιτάρι που καλλιεργούνταν παραδοσιακά εκεί με μια άλλη, πιο κοντόχοντρη ποικιλία, η οποία μπορούσε να βγάζει περισσότερους καρπούς. Το αποτέλεσμα ήταν μια νέα ποικιλία και πιο ψηλή και πιο πυκνή η οποία, όταν καλλιεργούνταν παράλληλα με τις άλλες γηγενείς, πολλαπλασίαζε την αποδοτικότητα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Αυτό ήταν. Στην εικοσαετία 1944-1963, χρησιμοποιώντας τις ποικιλίες του Μπόρλογκ, το Μεξικό εξαπλασίασε την παραγωγή σιταριού του. Το ίδιο έγινε και στη συνέχεια, στην Ινδία και στο Πακιστάν, όπου ο Μπόρλογκ συνέχισε τα πειράματα με τις καλλιέργειες.
Σύμφωνα με κάποιους, η συνεισφορά του στην εξαιρετικά γρήγορη αύξηση της αποδοτικότητας των καλλιεργειών πυροδότησε τη μεγάλη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού στα μέσα του προηγούμενου αιώνα και στη σωτηρία τεράστιων πληθυσμών του τρίτου κόσμου από την πείνα. Εχει υπολογιστεί ότι χάρη στον Μπόρλογκ ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι σώθηκαν από την ασιτία και τον θάνατο. Ενα δισεκατομμύριο.
Μπορεί να είναι υπερβολή.
Προφανώς ήταν ένας άνθρωπος, και η συνεισφορά του ήταν έργο συνεργασίας πολλών ειδικών, και το αποτέλεσμά της προϊόν και του μόχθου εκατομμυρίων αγροτών, κυβερνήσεων και άλλων φορέων. Αλλά ήταν η σπίθα που πυροδότησε ο ίδιος. Ποιος αγγίζει και σώζει τις ζωές ενός δισεκατομμυρίου ανθρώπων; Μόνο στις ταινίες της Marvel γίνονται αυτά.
Ο Νόρμαν Μπόρλογκ βραβεύτηκε με το Νόμπελ Ειρήνης το 1970.
2. Φριτς Χάμπερ – Και τα δύο άκρα ταυτόχρονα
Υπάρχει κάποιος του οποίου η συνεισφορά στην καταπολέμηση της παγκόσμιας πείνας είναι εφάμιλλη της συνεισφοράς του Νόρμαν Μπόρλογκ. Ο Γερμανός χημικός Φριτς Χάμπερ, το 1907, βρήκε έναν τρόπο να συνθέτει τεχνητή αμμωνία από το υδρογόνο και το άζωτο της ατμόσφαιρας. Ηταν ένα γιγάντιο επίτευγμα γιατί, όταν ο αρχιμηχανικός της BASF Καρλ Μπος κατάφερε να υλοποιεί την καταλυτική αντίδραση του Χάμπερ και σε βιομηχανική κλίμακα, επέτρεψε την παραγωγή τεράστιων ποσοτήτων χημικών λιπασμάτων και ζωοτροφών. Με αυτή την εξέλιξη η παγκόσμια αγροτική παραγωγή απογειώθηκε. Ξαφνικά ο κόσμος δεν εξαρτιόταν από επίφοβα κοιτάσματα από τη Χιλή, αλλά μπορούσε να φτιάξει αμμωνία οπουδήποτε. Χωρίς αυτό το άλμα, επίσης, δεν θα μπορούσε να παραχθεί αρκετή τροφή για 8 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Σήμερα το 50% της τροφής που φτάνει στα στομάχια μας έχει φτιαχτεί χάρη στη δουλειά του Φριτς Χάμπερ.
Γι’ αυτόν τον λόγο ο Χάμπερ έλαβε το Νόμπελ Χημείας το 1918. Αλλά.
Υπάρχει εδώ ένα μεγάλο αλλά.
Ο Χάμπερ, εκτός από λαμπρός επιστήμονας, ήταν και λάβρος εθνικιστής. Οταν ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος έθεσε τον εαυτό του και το μυαλό του στη διάθεση του κάιζερ και, πράγματι, γρήγορα είχε την ευκαιρία να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο μέτωπο. Συμμετείχε στην έρευνα και στην πειραματική χρήση χημικών αερίων για τη μαζική εξόντωση των αντίπαλων στρατευμάτων (φτάνει να φυσάει προς τη σωστή πλευρά ο αέρας) και ήταν παρών την πρώτη φορά που ο γερμανικός στρατός έριξε χημικά δηλητηριώδη αέρια στη μάχη της Υπρ στο Βέλγιο το 1915. Ο Χάμπερ με τη θέλησή του τα έκανε αυτά. Οχι μόνο με τη θέλησή του αλλά και με ενθουσιασμό. Εξακολουθούσε να υποστηρίζει τη χρήση χημικών όπλων στον πόλεμο ακόμα και μετά το τέλος του και μολονότι η σύζυγός του, που ήταν επίσης χημικός, διαφωνώντας και γεμάτη τύψεις, είχε αυτοκτονήσει γι’ αυτόν τον λόγο. Ο Χάμπερ δεν έπαιρνε χαμπάρι.
Οπότε πώς αποτιμάται ο ρόλος αυτού του ανθρώπου στην Ιστορία; Καλός ή κακός; Εσωσε περισσότερους (από την πείνα) από όσους εξολόθρευσε (με τα αέρια), αλλά η ηθική ζυγαριά πού κάθεται; Υπάρχει τέτοιο πράγμα; Πώς κρίνεις το τελικό άθροισμα της ζωής κάποιου που άγγιξε τόσο πολλές άλλες ζωές, τόσο έντονα;
Αξίζει να σημειώσουμε στο τέλος εδώ ότι το 1933, μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, ο Χάμπερ, που ήταν υπερπατριώτης αλλά όχι φασίστας, δραπέτευσε από τη Γερμανία. Επίσης, ένας άλλος που επηρέασε πολλά εκατομμύρια ζωές, ο Αδόλφος Χίτλερ, είχε επιβιώσει από τη φρίκη των χημικών όπλων στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και είχε δει από κοντά την πραγματική τους φύση. Ετσι, όταν ήρθε η ώρα για τον δικό του πόλεμο, επέλεξε να μην τα χρησιμοποιήσει στο πεδίο της μάχης. Τα χρησιμοποίησε μόνο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, για τη μαζική εξόντωση σχεδόν ενός εκατομμυρίου Εβραίων με αυτόν τον τρόπο. Το αέριο που χρησιμοποιήθηκε γι’ αυτόν τον σκοπό, το Zyklon B, ήταν μια μετεξέλιξη της δουλειάς που είχε κάνει με άλλα αέρια ο Φριτς Χάμπερ. Η ετεροθαλής αδερφή του και άλλοι συγγενείς του εκτελέστηκαν με αυτόν τον τρόπο στους θαλάμους αερίων.
3. Τόμας Μίτζλι Τζούνιορ – Το άλλο άκρο
Αν και ιστορικές προσωπικότητες όπως ο Χίτλερ, ο Στάλιν, ο Πολ Ποτ ή ο Μάο ευθύνονται για καταστροφές αδιανόητης κλίμακας και φρίκης, σε αυτό εδώ το τρίτο μέρος θα αναφερθούμε σε έναν άνθρωπο που είχε επίσης τεράστια και πολύ αρνητική επίπτωση στην ανθρωπότητα και τον κόσμο μας. Διαφέρει όμως από τους προαναφερθέντες δικτάτορες μεταξύ πολλών άλλων και σε ένα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό: έκανε ό,τι έκανε λίγο πολύ κατά λάθος.
Η πρόθεσή του ήταν άλλη. Απλά δεν του βγήκε. Καθόλου.
Μα καθόλου.
Ο Τόμας Μίτζλι ήταν χημικός μηχανικός και ένας ιδιοφυής εφευρέτης. Εζησε κι αυτός σε μιαν εποχή όταν ήταν δυνατό ένας άνθρωπος με μυαλό και καπατσοσύνη να επινοήσει πράγματα σημαντικά και αληθινά ρηξικέλευθα. Αυτό, για λόγους που έχουμε συζητήσει και αλλού, έχει εκλείψει στη δική μας εποχή. Πλέον οι επιστημονικές ανακαλύψεις είναι δύσκολες και σπάνιες –όλες οι εύκολες ανακαλύφθηκαν έναν αιώνα νωρίτερα, βλέπετε, από ανθρώπους σαν αυτούς που αναφέρουμε σήμερα εδώ. Ο Μίτζλι ανακάλυψε κυρίως δύο πράγματα:
Πρώτον, πως ο τετρααιθυλιούχος μόλυβδος όταν προστίθεται στη βενζίνη λύνει το πρόβλημα των μηχανών εσωτερικής καύσεως που «βαράνε πειράκια». Αυτά τα χτυπήματα ήταν πολύ μεγάλο πρόβλημα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα και ο Μίτζλι, που εργαζόταν για τη General Motors, τους έδωσε τη λύση: μόλυβδος. Ο μόλυβδος έλυσε το πρόβλημα των μηχανών των αυτοκινήτων, αλλά δημιούργησε άλλα, καθότι είναι δηλητήριο και προκαλεί παραισθήσεις, τρέλα και θάνατο στους ανθρώπους, αν καταναλωθεί σε μεγάλες ποσότητες. Δεν είναι ότι «δεν ήξεραν». Οταν τα εργοστάσια άρχισαν να παράγουν βενζίνη με μόλυβδο, ξαφνικά εργαζόμενοι άρχισαν να αρρωσταίνουν και να πεθαίνουν. Ο ίδιος ο Τόμας Μίτζλι το 1923 πήρε αναρρωτική άδεια επειδή είχε πάθει μολυβδίαση. Και λοιπόν; Ο αμερικανικός στρατός χρειαζόταν το νέο καύσιμο για τα οχήματά του, και η βιομηχανία χρειαζόταν το νέο καύσιμο για τα αυτοκίνητα και τα φορτηγά. Οπότε, όπως έχει γίνει τόσες φορές για τόσες άλλες βλαβερές αλλά κερδοφόρες ουσίες, η αλήθεια κρύφτηκε κάτω απ’ το χαλάκι για δεκαετίες ολόκληρες. Αλλά ο Μίτζλι δεν είχε τελειώσει.
Λίγα χρόνια μετά, η θυγατρική της General Motors που έφτιαχνε ψυγεία έψαχνε για ένα ψυκτικό υγρό που δεν εκρήγνυται, δεν μυρίζει άσχημα, δεν πιάνει φωτιά και δεν είναι τοξικό. Δεν ήταν εύκολο και γι’ αυτό τα πρώτα ψυγεία της εποχής δεν ήταν πολύ δημοφιλή. Ο Μίτζλι έδωσε, πάλι, τη λύση: ανακάλυψε το «φρέον», τον πρώτο εμπορικά εκμεταλλεύσιμο χλωροφθοράνθρακα (CFC), μια ουσία θαυματουργή, που ούτε εύφλεκτη ήταν ούτε αντιδρούσε με οτιδήποτε άλλο. Ηταν μια εξαιρετική λύση σε ένα δύσκολο πρόβλημα, και οδήγησε στην εκτόξευση της αγοράς των ψυγείων, αλλά και σε πολλές άλλες εμπορικές εφαρμογές των CFCs. Μέχρι που φτάσαμε στη δεκαετία του ’80, όταν και έγινε γνωστό ότι τα CFCs πετσοκόβουν το όζον στη στρατόσφαιρα δημιουργώντας την αχανή και επικίνδυνη «τρύπα του όζοντος» πάνω απ’ την Ανταρκτική. Κανείς δεν ξέρει πόσα εκατομμύρια εγκαύματα, καταρράκτες και καρκίνοι του δέρματος οφείλονται σε αυτή τη συνεισφορά του Μίτζλι. Οπως κανείς δεν γνωρίζει πόσα δισεκατομμύρια μονάδες IQ χάθηκαν από τη χρήση του μολύβδου στη βενζίνη σε ολόκληρο τον πλανήτη για δεκαετίες, ή πόσες ζωές.
Ο Μίτζλι, πάντως, σίγουρα δεν έμαθε. Το 1940, σε ηλικία 51 ετών, ο Μίτζλι έπαθε πολιομυελίτιδα και απέκτησε σοβαρά προβλήματα κινητικότητας. Ευρηματικός καθώς ήταν, έφτιαξε ακόμα και ένα μηχάνημα με τροχαλίες που του επέτρεπε να σηκώνεται από το κρεβάτι του μόνος του κάθε πρωί. Στις 2 Νοεμβρίου του 1944, ο Τόμας Μίτζλι βρέθηκε νεκρός, παγιδευμένος μέσα στο ίδιο του το μηχάνημα, όπου είχε πεθάνει από ασφυξία. Ο θάνατός του χαρακτηρίστηκε αυτοκτονία.
Διαβάστε την ιστορία του Νόρμαν Μπόρλογκ εδώ.
Διαβάστε την ιστορία του Φριτς Χάμπερ στο καταπληκτικό «Οταν Παύουμε Να Καταλαβαίνουμε Τον Κόσμο» του Μπενχαμίν Λαμπατούτ.
Διαβάστε την ιστορία του Τόμας Μίτζλι Τζούνιορ εδώ.
