Στανίσλαβ Λεμ: «Τα ημερολόγια των άστρων». Μετάφραση: Γιώργος Τσακνιάς. Εκδόσεις «Ποταμός», 2001, σελ. 440.
Στη γενική συνέλευσή τους, σ’ ένα μέλλον όχι και τόσο μακρινό, οι Ηνωμένοι Πλανήτες καλούνται να αποφασίσουν αν θα δεχτούν τη Γη στην Αστρική Ομοσπονδία. Την ανθρωπότητα την εκπροσωπεί ο αστροταξιδευτής Ιον Τίχι (το όνομά του, στα πολωνικά, σημαίνει ήρεμος), που καταπίνει μια «πληροφορική-μεταφραστική παστίλια», ώστε να μπορέσει να κατανοήσει τα διαμειβόμενα και να αντικρούσει αποτελεσματικά ενδεχόμενες ενστάσεις από τα ποικιλόμορφα πλάσματα της σύναξης, που βλέπουν τη δική αμς «κανονικότητα» σαν εξωφρενικό παράδοξο.
Τα πράγματα δεν πάνε και τόσο καλά. Ο αυτοαποκαλούμενος Σοφός Ανθρωπος έχει καταγραφεί στα συμπαντικά κιτάπια σαν Θηριοτέρατος ο Μαινόμενος, κάτοικος «της πιο σκοτεινής γωνιάς του γαλαξία». Και γίνονται ακόμη πιο δύσκολα όταν μια ράτσα μυστήρια, οι Ιριδιανοί, προσκομίζουν πειστήρια που αποδεικνύουν ότι οι γήινοι δεν πλάστηκαν κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν όπως οι ίδιοι καυχώνται, αλλά ύστερα από ένα φρικαλέο καλαμπούρι δύο «διαβόητων μασκαράδων, διαστημικών μαστροχαλαστών», του Θρεού και του Κύρρου: μεθυσμένοι οι δύο Κατσαριδιανοί, άδειασαν «στα βράχια της νεκρής Γης έξι βαρέλια ταγκισμένης ψαρόκολλας και δυο κουτιά λευκωματούχου πάστας…» και κάμποσα σκουπίδια ακόμηα, κι ύστερα ανακάτεψαν το «κοχλάζον ζουμί» με ένα «φτυάρι λυγισμένο προς τα αριστερά» και με μια τσιμπίδα της ίδιας κλίσης, εξού και οι αριστερόστροφες πρωτεΐνες μας. Κι έτσι γεννήθηκε ο άνθρωπος (ή μάλλον κατασκευάστηκε), μια κορωνίδα της πλάσης όχι και τόσο σπουδαία, μιας και ανήκει στο «υποείδος των Τεχνουργημάτων».
Προφανώς, δεν θα βρει πολλούς πιστούς η κοσμογονία ετούτη, που την οφείλουμε στην εμπνευσμένα καυστική γραφή του Πολωνού συγγραφέα Στανίσλαβ Λεμ (γεν. 1921), ένα έργο του οποίου, το φημισμένο «Σολάρις», το είχε αποδώσει κινηματογραφικά ο Αντρέι Ταρκόφσκι, το 1972. Ούτε θεοί υπάρχουν εδώ, ώστε να αλληλοεξοντωθούμε στ’ όνομά τους, ούτε και σκήπτρα ουρανόθεν προσφερθέντα στο ανθρώπινο γένος, για να επιβάλλεται στα υπόλοιπα πλάσματα. Υπάρχει μόνο η αίσθηση της απόλυτης ταπεινότητας, της ευτέλειας, και η συναφής προειδοποίηση: αν ξεκινάμε τη διαδρομή μας με εφαλτήριο τη σκέψη ότι είμαστε μικροί και ασήμαντοι, ίσως να ψηλώσουμε, ίσως να δώσουμε νόημα στο βίο μας, τον ατομικό και τον συλλογικό. Αν όμως δογματίζουμε υπέρ του θεόσδοτου ύψους μας, τότε μόνο να γκρεμιστούμε μπορούμε όλοι μαζί κι ο καθείς μόνος του.
Ο Στανίσλαβ Λεμ δεν είναι βέβαια ένας βλοσυρός οιηματίας διδάχος, φανατικός απ’ την ανάποδη δεν είναι επίσης ένας απλός κι ανώδυνος καλαμπουριτζής, ένας συγγραφέας αφελούς επιστημονικής φαντασίας που εκμεταλλεύεται την καταστατική ελευθερία των αχανών γαλαξιακών πεδίων για να αραδιάσει επεισοδιώδεις ελαφρότητες – άλλωστε το 1976 διεγράφη από την Αμερικανική Ενωση Συγγραφέων Επιστημονικής Φαντασίας, επειδή έκρινε αυστηρά τους υπερατλαντικούς «ομοϊδεάτες» και εταίρους του. Είναι ένας τερπνότατος αφηγητής και κυρίως ένας στοχαστής που η σκέψη του παραμένει λεπταίσθητη ακόμη κι όταν η χιουμοριστική του ορμή δεν διστάζει, παρωδώντας τα στερεότυπα της λογοτεχνίας του φανταστικού, να εκτεθεί σαν χοντροκομμένη.
Πνεύμα ελεύθερο ο πολυγράφος και πολυμεταφρασμένος Στανίσλαβ Λεμ (το 1982 εγκατέλειψε την Πολωνία, όταν επιβλήθηκε ο στρατιωτικός νόμος), δεν ταξιδεύει στο Διάστημα για να αποφύγει τον μικρό πλανήτη μας, αλλά για να τον μελετήσει αυστηρότερα, άρα και δικαιότερα. Μιλάει λοιπόν για τα γήινα και τ’ ανθρώπινα, τα ουσιωδώς ανθρώπινα, ενόσω μας αφήνει να πιστέψουμε ότι «χάνεται» στους γαλαξίες, όπου και μας συμπαρασύρει η αχαλίνωτη, συναρπαστική φαντασία του. Χωρίς να ευτελίζει ή να σνομπάρει το είδος της επιστημονικής φαντασίας, εκμεταλλεύεται το σχήμα της για να εμπλουτίσει το οπλοστάσιό της και να την «προσγειώσει».
Τα «Ημερολόγια των άστρων» απαρτίζονται από την ιστόρηση δώδεκα ταξιδιών του Ιον Τίχι στον χώρο και τον χρόνο. Ιδού ένας απίθανος Οδυσσέας που τα καταφεέρνει ας πούμε να σωθεί όσο βουτάει προς ένα αστέρι με θερμοκρασία 600.000 βαθμών Κελσίου μπαίνοντας στο ψυγειάκι του αστρόπλοιου. Στο σκάφος του έχει πάντοτε τον «Κοσμοναυτικό Πλοηγό», που βέβαια δεν είναι δυνατόν να είναι ενημερωμένος για όλα τα παράδοξα κι απίστευτα του σύμπαντος, όσα υποθέτουν και σήμερα οι επιστήμονες κι όσα σκαρφίζεται ο Λεμ. Ορισμένα ταξίδια αποτελούν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για τον Λεμ, ώστε, περιγελώντας τα κλισέ της επιστημονικής φαντασίας (το κλισέ της πολλής και βαρύγδουπης επιστημοσύνης, το κλισέ της εσχατολογίας, το κλισέ των αυστηρά μοιρασμένων ρόλων ανάμεσα σε καλούς και κακούς, νοήμονες και ανόητους οργανισμούς κ.ά.), να προσφέρει άφθονο γέλιο στον αναγνώστη.
Ο σαρκαστικός τόνος πάντως δεν μειώνεται ούτε στις ημερολογιακές εγγραφές που αφορούν «σοβαρότερα» ταξίδια. Εκεί άλλωστε τεκμηριώνεται η μαστοριά τού Λεμ: ενόσω αφηγείται, στοχάζεται με πονηρή ανεμελιά για την πολιτική και τη θεολογία (όσα θεολογικά διαλαμβάνει το «Εικοστό πρώτο ταξίδι» υπερτερούν κατά πολύ, σε ευαίσθητη σοφία, από όσα περνούν από τη γλώσσα ή το νου των επί γης θρησκευτικών ποιμένων), για την ηθική, τη γνώση και την ύπαρξη, τέλος, για τα ιδεολογικά συστήματα που υπόσχονται την πάσαν ελευθερία και για τα καθεστώτα που αναλαμβάνουν να πραγματοποιήσουν τα «υψηλά οράματα» και καταλήγουν στον ωμότερο ολοκληρωτισμό εκείνος ο πλανήτης, οι κάτοικοι του οποίου, συμμορφούμενοι προς τα υποδείξεις, αρχίζουν να ζουν κάτω από το νερό, παρότι μη υδρόβιοι μέχρι πρότινος, δεν βρίσκεται σε κάποιον μακρινό γαλαξία τής φαντασίας, αλλά είναι τμήμα του πλανήτη μας είναι οι χώρες, η πατρίδα του συγγραφέα και τα γειτονικά της κράτη, όπου ο άνθρωπος κατάντησε εξαθλιωμένο πειραματόζωο πολιτικών ιερατείων.
Για όσους τα πάνε καλά με την επιστημονική φαντασία, τα «Ημερολόγια των άστρων» είναι μια σπουδαία επιβεβαίωση των δυνατοτήτων αυτού του είδους. Για όσους δεν τη γνωρίζουν ή τη σνομπάρουν, το βιβλίο τούτο μπορεί να λειτουργήσει σαν πειστικότατη, ελκυστική «εισαγωγή», συν τοις άλλοις επειδή είναι όμορφα μεταφρασμένο από τον Γιώργο Τσακνιά, τον Γιάννο Πολυκανδριώτη και τη Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, οι οποίοι κατόρθωσαν να μεταφέρουν στα ελληνικά την απόλαυση που είναι φανερό πως ένιωσαν διαβάζοντας τα ταξίδια σε ξένη γλώσσα.
Ενα επιπλέον δέλεαρ για τον Ελληνα αναγνώστη; Ο Ιον Τίχι, εκεί γύρω στον 27ο αιώνα, κατηγορείται για μεροληψία υπέρ της Ελλάδας. Πώς αυτό; Στο έξοχο «Εικοστό ταξίδι», ο κοσμοναύτης καλείται να λύσει τις αναταραχές που προκαλούν αναδρομικώς στην ανθρώπινη ιστορία ένα σωρό χρονοξόριστοι (ο Ο’Μήροου-Ομηρος, ο εφευρέτης του μονοθεϊσμού Ρ. Α. Βίνος που έστειλε «τηλεκατευθυνόμενες ακρίδες στους εχθρούς του Ιούδα»…), οι οποίοι, καβαλώντας το φοβερό χρονήλατό τους, εισβάλλουν στους αιώνες της προϊστορίας μας και την ανασχεδιάζουν ή απλώς επιδίδονται σε φάρσες. Για να μπαλώσει τα αμπάλωτα, ο Τίχι τους μάζεψε όλους αυτούς στην Αρχαία Ελλάδα, πρωτίστως δε τον Π. Λάτον, επικεφαλής του τμήματος των ιστοριοποιών και τον Αρη Τοτέλη. Ετσι, «ο πολιτισμός έκανε εκεί μεγάλα άλματα», ώσπου κατέρρευσε, αφού Πλάτων και Αριστοτέλης ήταν μονίμως στα μαχαίρια, για λόγους όχι και τόσο φιλοσοφικούς. Προφητικά, ο Λεμ χλευάζει εδώ, μισόν αιώνα πριν, όσα κηρύσσουν σήμερα διάφοροι εψιλονέλληνες για τους αρχαίους ημών, που, αστροθεοί αυτοί, κατέβηκαν λέει ώς εδώ από τον Σείριο, εξελλήνισαν την οικουμένη, επέστρεψαν στη μακρινή πατρίδα τους κι όπου να ‘ναι ξανάρχονται για να δημιουργήσουν επιτέλους την Ελλάδα των τριών γαλαξιών και των πέντε συμπάντων.