Οι εμπορικές επιτυχίες των τελευταίων εβδομάδων φαίνονται να κρατούν γερά, διανομείς και αιθουσάρχες προτιμούν να παίζουν στα «σίγουρα», έστω και σε φθίνουσα πρόοδο, παρά να δοκιμάσουν το «αμφίβολο». Τρεις οι νέες ταινίες, η μία ειδικού τύπου, ελληνική και παγκόσμια, ντοκιμαντέρ για τον περίφημο νέγρο μουσικό «Screaming Jay Haw Kins». Η άλλη, ένα αμερικανικό θρίλερ «από τα ίδια». Και «ανάμεσα», ένα φιλμ των πάντα απρόβλεπτων και πρωτότυπων αδελφών Κοέν. Εκεί που ο Μπάρτον συνθηκολογεί με την κοινοτοπία του ριμέικ, αυτοί κρατούν την κουρσάρικη παντιέρα της δικής τους ελευθερίας μέσα στα απόρθητα οχυρά των μεγάλων στούντιο. Μόνο γι’ αυτή του την τόλμη, της δημιουργικής ρήξης, ο σεναριογράφος Ιθαν και ο σκηνοθέτης Τζόελ Κοέν, αξίζουν τον έπαινό μας, μέσα στον «ναρκωμένο» αμερικανικό κινηματογράφο.
Δημιουργική παράνοια
Οι αδελφοί Κοέν υπήρξαν πάντα απρόβλεπτοι, θα έλεγα μπρεχτικοί μέσα στα αδιάκοπα παραξενίσματα, που μετακομίζουν συνεχώς το κέντρο βάρους και στις καλές στιγμές τους, προσδίδουν ένα πολύτιμο παράγοντα ουσιαστικής παράνοιας, δομικού παραλόγου, τελικά ένα συντελεστή υπερεαλισμού. Πάντα μέσα στην μπαναλιτέ τρεχουσών καταστάσεων, τετριμμένων μύθων και μορφοποιημένων κινηματογραφικών ειδών. Βέβαια, είναι κάπως «σκόρπιοι», «χάνονται» στο δρόμο, σαν παιδιά που χαζεύουν τις βιτρίνες και τα φώτα. Και οι παράνοιά τους, συχνά εκπηγάζει από τους ανθρώπους των ταινιών τους, οι οποίοι κινδυνεύουν συνεχώς να ακινητοποιηθούν στο ράφι των παιχνιδιών, μόλις εγκαταλειφθούν από τους δημιουργούς της. Από την άλλη ας μην ξεχνούμε ότι το Χόλιγουντ κοντεύει να γίνει Ντίσνεϊλαντ μηχανικών παιχνιδιών.
Τα όρια του νουάρ
Πολύτιμοι, λοιπόν, οι Κοέν, έστω και ατελείς. «Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί» είναι ένας μύθος που τολμά σχεδόν να σβήνει την ίδια του την υπόσταση, ενώ παραπλανά τους βιαστικούς «τιτλοφορητές». Τοποθεσία, η μικρή πόλη της Σάντα Μόνικα, στην Καλιφόρνια, το 1949. Μινιμαλιστικό ξεκίνημα, με αφήγηση του κεντρικού ήρωα, Εντ Κρέιν, ήρεμο, σε παλιομοδίτικη μαυρόασπρη φωτογραφία. Μπαρμπέρης ο Εντ (Μπίλι Μπομπ Θόρντον) σιωπηλός, ανέκφραστος, ξερακιανός, με ένα τσιγάρο, όποτε είναι ελεύθερα τα χέρια του. Εσωστρεφής, δειλός αλλά «φιλοσοφεί», ενώ δίπλα ο παχουλός γαμπρός του και ιδιοκτήτες Φρανκ (Μάικλ Μπανταλούκο) φλυαρεί ακατάπαυστα. Ενας ξένος (Τζον Πολίτο, όμοιος με τον Ακίμ Ταμίροφ) μιλάει για μια καινούργια επιχείρηση με μηχανικό στεγνό καθάρισμα και ζητάει συνέταιρο με 10.000 δολάρια. Ο Εντ αποφασίζει να συμμετάσχει αποσπώντας εκβιαστικά τα χρήματα από τον ιδιοκτήτη πολυκαταστήματος Μπιγκ Ντέιβ (Τζέιμς Γκαντολφίνι) που είναι και εραστής της γυναίκας του (Φράνσις Μακ Ντόρμαντ). Τα πράγματα έρχονται έτσι, ώστε ο Εντ σκοτώνει «εν αμύνει» τον Ντέιβ, αλλά συλλαμβάνεται η γυναίκα του ως ύποπτος, η οποία βοηθούσε τον Ντέιβ και στην παραποίηση των βιβλίων του.
Τα δεδομένα οδηγούν επιφανειακά στην παράδοση του φιλμ νουάρ και ιδιαίτερα του Τζέιμς Κέιν («Ο τυχυδρόμος χτυπάει πάντα δύο φορές», «Διπλή αποζημίωση»). Τυπικά και η συνέχεια, με ανατροπές, άλλους θανάτους (φόνο, αυτοκτονία, δυστύχημα, εκτέλεση). Αλλά τίποτε ουσιαστικό, ούτε στους χαρακτήρες, ούτε στις «δυνάμεις», προσεγγίζει το νουάρ. Οι Κοέν απαρνούνται την ατμόσφαιρα του σκοτεινού πόθου, τον πυρετό των σωμάτων, τον «διαποτιστικό» σεξουαλισμό, τη βούληση του φόνου.
Και ο εξομολογητικός μονόλογος δεν φορτίζεται από την ελκτική ορμή της επιθυμίας. Εκφέρεται με απόλυτη ουδετερότητα και μονοτονία και αφηγείται τα γιγνόμενα, δεν τα εισάγει ή σχολιάζει. Ετσι οι Κοέν αφαιρούν τη δραματουργική εξέλιξη μέσα από τις δράσεις και τις δραματικές συγκρούσεις. Σαν να αυτοκολοβώνουν τον δραστικό – συγκινησιακό συντελεστή.
Παράδοξο και κενό
Το νήμα, λοιπόν, της ταινίας, ανελίσσεται, εντελώς απρόβλεπτα, με διαδοχή παραδοξοτήτων. Οι δημιουργοί επιμένουν στην έκθεση μιας παράνοιας του καθημερινού, της «μπαναλιτέ» ανθρώπων και διαδικασιών. Οι δράσεις κυρίως αναφέρονται, δεν διαδραματίζονται εν θερμώ. Αντίθετα, παρακολουθούμε – ακούμε μακρούς μονολόγους, άγρια ή ήπια φαντασιωτικούς, μέσα σε καλπάζουσα παρανοϊκή ρητορική. Π.χ. ο Εντ ενώ κουρεύει αγόρια με απίθανες κομμώσεις, και με ευρυγώνιο φακό, ξεφεύγει από τις παραλλαγές της κοπής, και αναρωτιέται για την ματαιότητα της ζωής, ενώ σχολιάζει την συνεχή, ακαταμάχητη αύξηση των μαλλιών, ακόμη και μετά το θάνατο.
Ο «ρήτορας-φιλόσοφος» του έργου είναι ο δικηγόρος Ριντενσνάιντερ (Τόνι Σάλουμπ), ο οποίος στο θάλαμο συναντήσεων της φυλακής, μέσα σε συγκλίνουσες δέσμες φωτός, διατυπώνει την τακτική του συνηγόρου, με βάση τη θεωρία της απροσδιοριστίας (όπως την ερμηνεύει): Η αντίληψη του κόσμου είναι εντελώς σχετική. Εξαρτάται από την παρατήρηση και την απόσταση. Μεταβάλλεται. Τα συμπεράσματα και οι δράσεις έχουν σαθρή εκκίνηση, τα αποτελέσματα χάνονται στους τέσσερις ανέμους. Δεν έχει αυτοτελές νόημα, ούτε είναι αποτέλεσμα βούλησης, η ζωή.
Θεωρία της τέχνης
Ετσι, όμως, διατυπώνεται και μια θεωρία της τέχνης. Ο καλλιτέχνης κοιτάζει από μακριά και από κοντά. Η εικόνα αναλόγως μεταμορφώνεται. Οφείλει να διευθετήσει το αποτέλεσμα της παρατήρησης του και να το οργανώσει, χωρίς αλλοιώσεις και προδοσίες. Πώς; Η οπτική του θα είναι απόλυτα ακριβής και απόλυτα αόριστη. Η εικόνα συγκεκριμένη, αλλά η ζωή, εντός της, ανεξέλεγκτη, απροσδιόριστη. Ετσι αναφέρονται οι Κοέν και στον Χάιζεμπεργκ, έτσι εισάγουν πλήθος παραξενίσματα, όπως οι αναφορές, στα UFΟ.
Πραγματικά, η οπτική, η εικόνα τους, είναι ακριβής, ανθεκτικά σκληρή, καθαρή, ψυχρή, ισορροπημένη, με τάση προς την άψογη τελειότητα. Ρυθμός, μοντάζ, ασπρόμαυρη φωτογραφία εξαιρετική, η οποία μιμείται την ήδη στιλιζαρισμένη φωτογραφία των φιλμ νουάρ του ’40. Αρα, διπλή η απόσταση της τέχνης.
Το παράλογο, το παρανοϊκό, το ασύμμετρο και χαώδες της ζωής, εγκλείεται στην διαυγή αυτή μορφική τελειότητα, κάπου μεταξύ Κιούμπρικ και υπερρεαλιστικών πινάκων. Κόσμος cool, διαποτισμένος με μαύρο χιούμορ σε απόσταση. Ο Εντ διασχίζει το σύμπαν σαν υπνοβάτης, χωρίς επιθυμία και βούληση (δηλώνεται σεξουαλικά ανίκανος) Ενας ζωντανός απών. Αντιστοιχεί με το δομικό κέντρο της ταινίας που είναι εκούσια κενό-κούφιο. Τόλμη των Κοέν, σχεδόν αυτοκτονική, όσο αυτοκτονικός είναι και ο ήρωας. Ή μήπως όχι;
Θρίλερ ρουτίνας
«Το γυάλινο σπίτι» του Ντάνιελ Σάκχαϊμ, είναι ένα θρίλερ-σύνθεση διαφόρων σεναρίων, που έχουμε «εμπεδώσει» ως… μπετόν αρμέ. Ενα κορίτσι και ένα αγόρι, που χάνουν πατέρα και μητέρα σε αυτοκινητικό δυστύχημα, αποκτούν ως κηδεμόνες ένα ζευγάρι φίλων των γονιών τους. Μένουν σε ένα υπερμοντέρνο γυάλινο σπίτι. Οταν μεγαλώσουν θα απολαύσουν μεγάλη κληρονομιά. Ομως, το κορίτσι διαπιστώνει ότι κάτι ύποπτο συμβαίνει με τους θετούς γονείς, ψάχνει και τότε αρχίζει η σύγκρουση και η δίωξη. Ο,τι ξεκινάει με κάποια «αναπνοή», εγκλωβίζεται γρήγορα στις «υποχρεωτικές» εξελίξεις. Λίλι Σομπιέσκι, Στέλαν Σκάρσγκαρντ, Νταϊάν Λέιν