Ian McEwan Atonement Εκδόσεις Jonathan Cape, 372 σελίδες Δεν λέγεται εύκολα η λέξη «αριστούργημα», αλλά ίσως αυτή είναι η ενδεδειγμένη για το νέο μυθιστόρημα του Ιαν Μακ Γιούαν. Από καιρό είναι γνωστό ότι πρόκειται για αριστοτέχνη συγγραφέα, με ίσως παραπάνω απ’όση χρειάζεται δεξιότητα. Το προηγούμενο βιβλίο του «Αμστερνταμ» μπορεί να κέρδισε το Βραβείο Μπούκερ, το 1998, αλλά θα το χαρακτήριζε κανείς μάλλον αδύνατο και περισσότερο από όσο θα έπρεπε ευφυές επιδεικτικά έξυπνο. Το καινούργιο, η «Εξιλέωση» που βρίσκεται και στη φετινή λίστα των υποψηφίων για Μπούκερ, είναι ένα έργο με βάθος και ανθρωπιά.
Εργο ενοχής
Ο Μακ Γιούαν σίγουρα σκέφθηκε ότι ενδεχομένως πέφτει στην παγίδα της ίδιας του της λογοτεχνικής δεξιοσύνης. Η νέα του ηρωίδα, Μπραϊόνι, είναι μυθιστοριογράφος. Ο αναγνώστης την πρωτοσυναντά στην ηλικία των 13 ετών, ένα ονειροπόλο παιδί σ’ ένα προπολεμικό σπίτι στην εξοχή. Το μεγαλοαστικό περιβάλλον, η αίσθηση του χώρου και του χρόνου ανακαλούνται με μια ακρίβεια που θυμίζει την Ελίζαμπεθ Μπάουεν, τη μυθιστοριογράφο την οποία υπαινίσσεται. Η διαφορά των δυο τους είναι ότι η Μπάουεν έγραφε από νεύρα, ενώ ο Μακ Γιούαν αντλεί από τη φαντασία του και μόνο.
Η διαφορά για τη συγγραφέα, μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού είναι το μείζον θέμα του Μακ Γιούαν. Εχοντας αποτύχει στην προσπάθειά της να ανεβάσει θεατροποιημένα τα γραπτά της, η Μπραϊόνι μηχανεύεται μια άλλη πλοκή, η οποία άπτεται πραγματικών ζωών. Το υπερδραστήριο μυαλό της ερμηνεύει λαθεμένα όσα συμβαίνουν μπροστά στα μάτια της και τα στοιχεία της, τελικά, βάζουν στη φυλακή τον εραστή της αδελφής της Ρόμπι.
Μετά την αποφυλάκισή του ο Ρόμπι βρίσκεται στον στρατό. Το δεύτερο μισό του βιβλίου, δείγμα εξαιρετικής γραφής, ιχνηλατεί τις εμπειρίες του στη Δουνκέρκη. Στο μεταξύ, η Μπραϊόνι, νοσοκόμα πια, κατατρώγεται από την ενοχή για τις πράξεις της. Αλλά ούτε μπορεί να πείσει κάποιο δικαστήριο για τη νέα της ιστορία, ούτε να εξασφαλίσει τη συγγνώμη του Ρόμπι. Σε ένα υστερόγραφο ο αναγνώστης μαθαίνει ότι το βιβλίο που διαβάζει είναι η απόπειρα της 70χρονης Μπραϊόνι να πει την αλήθεια και να εξιλεωθεί για το παρελθόν της. Μένει με το βασανιστικό ερώτημα εάν μπορεί τώρα να την πιστέψει.
Δύσκολο έργο
Το να πει κανείς ότι η «Εξιλέωση» είναι ένα μυθιστόρημα με θέμα του τη φύση της μυθιστοριογραφίας, εμπεριέχει ένα μεταμοντέρνο ευφυολόγημα που σαφώς το βιβλίο απορρίπτει. Φέρει ένα επίγραμμα, της Τζέιν Οστεν που διαβεβαιώνει τον αναγνώστη ότι ο χώρος του είναι αυτός του παραδοσιακού μυθιστορήματος, μολονότι οι δεσμοί του με τους προγόνους του που κλιμακώνονται από την «Κλαρίσα» στον Χένρι Τζέιμς, δεν είναι διόλου σχολαστικοί. Στο βιβλίο αυτό, ο Μακ Γιούαν πέτυχε το δύσκολο έργο της διασύνδεσης της δεξιοτεχνικής γραφής με το ηθικό βάρος. Αντίθετα, από το προηγούμενό του, αυτό θα άξιζε το Μπούκερ.
Αλλά σε αντιστάθμισμα με όλα αυτά, δεν φαίνεται να υπήρξε πολύς καπνός από την υποτιθέμενη αυτή φωτιά. Ο γάμος του Μοντγκόμερι υπήρξε ευτυχισμένος και αυτό ήταν πασίγνωστο. Παρά το ότι έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις σεξουαλικές συνήθειες των ανδρών του -για τις οποίες χρησιμοποιούσε τον όρο «οριζόντια αναψυχή»-, ο τόνος των ανακοινώσεών του πάνω στο θέμα αυτό, καθώς και σχετικά με την αποφυγή των αφροδισίων νοσημάτων, μοιάζει άνετος, με διάθεση να βοηθήσει και χωρίς καθόλου λαγνεία.