Στις 21-22 Σεπτεμβρίου 2001 πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη η Γ’ Διεθνής Συνάντηση του περιοδικού L’ Atelier du roman, με θέμα «Ο Παπαδιαμάντης υπό άλλους ουρανούς». Ομιλητές ήταν συγγραφείς και κριτικοί από τη Γαλλία, οι περισσότεροι, ή και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, μετέχοντες όμως και αυτοί στη γαλλική γλώσσα και παιδεία. Η κεντρική ιδέα της Συνάντησης, να μιλήσουν δηλαδή για τον Παπαδιαμάντη άνθρωποι που αγνοούν τις νεοελληνικές φιλολογικές και ιδεολογικές έριδες περί αυτόν και να μας πουν τι σημαίνει και τι μετράει γι’αυτούς ως συγγραφέας, ήταν ερεθιστική. Το αποτέλεσμα θα το κρίνουμε όταν δημοσιευτούν οι εισηγήσεις τους στις σελίδες του Αtelier.
Οι ομιλητές όμως δεν αγνοούσαν μόνο τη σχετική φιλολογία, αγνοούσαν ουσιαστικά και το ίδιο το έργο του Παπαδιαμάντη. Ηρθαν να μιλήσουν γι’ αυτόν με τη «Φόνισσα» και τέσσερα πέντε ακόμη διηγήματα στις βαλίτσες τους. Οχι μόνο το έργο του Παπαδιαμάντη δεν γνώριζαν αλλά ούτε καν το όνομά του είχαν ακούσει, πριν το μάθουν από τον Λάκη Προγκίδη και το βιβλίο του για αυτόν, ορισμένοι μάλιστα, όπως ειλικρινά παραδέχτηκαν, το πρωτάκουσαν, όταν ο διευθυντής του Atelier du romaτους ζήτησε να συμμετάσχουν ως ομιλητές στη Συνάντηση της Θεσσαλονίκης.
Ουδείς ψόγος. Ο Παπαδιαμάντης, ενενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, μένει αμετάφραστος στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Και όπου μεταφράστηκε (η «Φόνισσα» κυρίως και λίγα διηγήματα) δεν εκδόθηκε, κατά κανόνα, από μεγάλους εκδοτικούς οίκους ούτε οργανώθηκε η προβολή και η διάδοση των μεταφράσεων αυτών, οι οποίες, ανεξαρτήτως της όποιας ποιότητάς τους, πέρασαν ουσιαστικά απαρατήρητες από το κοινό και τους κριτικούς. Ναι, ο μεγαλύτερος πεζογράφος μας είναι εντελώς άγνωστος στην Ευρώπη, όπως άλλωστε και ο μεγαλύτερος ποιητής μας1 και όλοι εν γένει οι μεγάλοι συγγραφείς μας, με εξαίρεση τον Καβάφη.
Η έλλειψη ενδιαφέροντος των άλλων ευρωπαϊκών χωρών για τη νεοελληνική λογοτεχνία, ενώ δεν σημαίνει απολύτως τίποτε για την αξία των συγγραφέων μας, γιατί ο αριθμός των μεταφράσεων ενός έργου δεν μπορεί να αποτελέσει ποτέ αισθητικό κριτήριο, σημαίνει ασφαλώς πολλά για τη θέση της Ελλάδος στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία. Αυτή η έλλειψη ενδιαφέροντος δεν οφείλεται, όπως συχνά λέγεται, στο γεγονός ότι την προσοχή της Ευρώπης την απορρόφησε αποκλειστικά η Αρχαία Ελλάδα ούτε επίσης στην ισχνότητα της νεοελληνικής λογοτεχνίας σε σύγκριση προς τις λογοτεχνίες των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών, αλλά οφείλεται πρωτίστως στη μακρά περίοδο ιστορικής και πολιτιστικής περιθωριοποίησης του ελληνικού κόσμου μετά την Αλωση. Την Αρχαία Ελλάδα η Ευρώπη δεν μπορεί ποτέ, επί ποινή αυτοκαταργήσεώς της, να την προσπεράσει και εν πάση περιπτώσει το ένα ενδιαφέρον δεν αποκλείει το άλλο, όπως συμβαίνει, λόγου χάρη, με την Ιταλία, όπου το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τη λατινική γραμματεία διόλου δεν εμπόδισε το ενδιαφέρον της για τη σύγχρονη ιταλική λογοτεχνία. Από την άλλη, όσο και αν η νεοελληνική λογοτεχνία είναι, χωρίς αμφιβολία, πολύ ισχνότερη από τις κύριες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, το γεγονός αυτό ωστόσο δεν μπορεί να ερμηνεύσει γιατί δεν μεταφράστηκαν οι μεγαλύτεροι συγγραφείς μας, οι ισοστάσιοι των μεγάλων Ευρωπαίων – ο Σικελιανός, ας πούμε, ένας από τους κορυφαίους ποιητές της Ευρώπης του εικοστού αιώνα μένει ακόμη αμετάφραστος.
Οποιοι πάντως και αν είναι οι λόγοι και οι ερμηνείες για την εν λόγω έλλειψη ενδιαφέροντος, το γεγονός δεν αλλάζει: ο μεγαλύτερος πεζογράφος μας είναι εντελώς άγνωστος στην Ευρώπη. Οπότε τι κάνουμε; Δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια: ό,τι δεν έκαναν οι άλλοι πρέπει να το κάνουμε εμείς. Η ελληνική Πολιτεία να αναλάβει, μέσω του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου ή όποιου άλλου φορέα, το μακρόπνοο έργο της μετάφρασης του Παπαδιαμάντη στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά -οι μεταφραστές είναι λίγοι, το ξέρω, αλλά υπάρχουν- να το σχεδιάσει, να το χρηματοδοτήσει, να το παρακολουθήσει. Αν θα είναι τα «Απαντα» (οι πέντε τόμοι του Δόμου) ή μια ευρεία επιλογή σε δυο ή τρεις τόμους, δεν είναι της ώρας αυτής να συζητηθεί, πάντως σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να είναι ένα τομίδιο με δέκα δεκαπέντε διηγήματα.
Εκείνο που προέχει τούτη τη στιγμή είναι η συνειδητοποίηση της σημασίας του εγχειρήματος εκ μέρους της ελληνικής Πολιτείας και κυρίως εκ μέρους του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου. Το γεγονός ότι ο Λάκης Προγκίδης το φωνάζει χρόνια χωρίς να εισακούεται, δεν είναι λόγος να απελπιζόμαστε. Να το λέμε και να το ξαναλέμε και ας πάψουμε επιτέλους να φληναφούμε ότι ο Παπαδιαμάντης δεν μεταφράζεται.
Εδώ μεταφράζεται ο Ομηρος και δεν μεταφράζεται ο Παπαδιαμάντης; Η φράση «ο Παπαδιαμάντης δεν μεταφράζεται» σημαίνει «ο Παπαδιαμάντης είναι δικός μας, μην τον αγγίζετε, εκάς οι βέβηλοι Ευρωπαίοι». Η σημασία της μετάφρασης του Παπαδιαμάντη στις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες είναι διπλής κατευθύνσεως, αφορά και τους άλλους Ευρωπαίους και εμάς. Οι Αγγλοι, οι Γάλλοι, οι Γερμανοί και όποιοι άλλοι αναγνώστες θα γνωρίσουν έναν μεγάλο και, από πολλές απόψεις, μοναδικό συγγραφέα, έναν συγγραφέα που τους λείπει εμείς προσδοκούμε, μέσα από αυτό που θα δουν εκείνοι και το οποίο δεν βλέπουμε ενδεχομένως εμείς, να πλουτίσουμε την ερμηνεία μας του Παπαδιαμάντη και, άρα, τον εαυτό μας.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Επρεπε να περάσουν 150 χρόνια από τον θάνατό του για να μεταφραστεί, μόλις πέρυσι, για πρώτη φορά, ολόκληρος ο Σολωμός στα γερμανικά, ο Σολωμός ο οποίος δημιουργεί το έργο του σε συνεχή διάλογο με τη γερμανική ποίηση και φιλοσοφία του καιρού του! Για τη σημαντική αυτή έκδοση του Hans-ChristiaGunther, Dionisios Solomos, Werke (εκδ. Franz Steiner Verlag, Στουτγάρδη 2000), βλ. μελέτη του Στυλιανού Αλεξίου στο προσεχές τεύχος της «Νέας Εστίας» (Νοέμβριος 2001). Αλήθεια, πόσος λόγος έγινε για την έκδοση αυτή στην Εκθεση της Φρανκφούρτης;
Συνέδρια για τον Παπαδιαμάντη στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, στην Κρήτη, στην Κύπρο. Ημερίδες και διημερίδες εδώ κι εκεί. Ομιλίες σε κάθε πόλη. Αφιερώματα περιοδικών και εφημερίδων. Εκδόσεις, εκδόσεις, εκδόσεις.
Από την ιστορία των βραβείων