Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί εκτενή περίληψη των απαντήσεων και τοποθετήσεων του Γερμανού φιλοσόφου Γιούργκεν Χάμπερμας, σε συνέντευξη Τύπου που δόθηκε, στις 13 Οκτωβρίου, στο πλαίσιο της 53ης Εκθεσης Βιβλίου της Φρανκφούρτης. Η συνέντευξη δόθηκε μία μέρα πριν από την απονομή του Βραβείου Ειρήνης του Γερμανικού Βιβλιεμπορίου στον μεγάλο Γερμανό στοχαστή, ο οποίος είχε μόλις επιστρέψει από τη Νέα Υόρκη και μιλά, όπως είναι φυσικό, για τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου και τα όσα ακολουθούν. Η «K» ήταν εκεί και κατέγραψε όλη τη συνομιλία. Από το απομαγνητοφωνημένο κείμενο έχουν αφαιρεθεί οι ερωτήσεις των δημοσιογράφων, για να αποδοθεί ομαλότερα η ροή της σκέψης του Χάμπερμας.
«Ολες οι συζητήσεις ζούνε από τη διαφωνία, από την προσπάθεια να πείσεις τον άλλον ή να μάθεις από αυτόν, κι αυτό σημαίνει κατά βάση συναίνεση. Συναίνεση είναι ο στόχος, ο σκοπός, η διαφωνία είναι το μέσον, ακόμα κι αν αυτή η διαφωνία πρέπει να ολοκληρωθεί με πλειοψηφικές διαδικασίες.
Με την προϋπόθεση της συνομιλίας, αποδεχόμαστε πάντα την πραγματικότητα, κατά την οποία αντιπαρατιθέμεθα με ένα δεύτερο πρόσωπο που έχουμε ήδη αποδεχτεί. Αυτή η προοπτική, αυτή η επικοινωνιακή δομή, επιβάλλει κάποιες κανονιστικές προκείμενες, δεδομένου ότι κάθε συνομιλία, είτε στην αρχή είτε στην κατάληξή της, προϋποθέτει τη συνεννόηση.
Ο διάλογος των πολιτισμών είναι δύσκολη υπόθεση και, κυρίως, ο διάλογος με τον ισλαμικό κόσμο απαιτεί από μας να επαναπροσδιορίσουμε, να ξανασκεφτούμε ίσως, τη σχέση της κοσμικής κοινωνίας με τις θρησκευτικές παραδόσεις και τις κοινότητες των πιστών στη συγκεκριμένη προ-κοσμική κοινωνία κι αυτό είναι το θέμα της αυριανής μου ομιλίας (σ.σ.: κατά την τελετή απονομής του Βραβείου Ειρήνης στην Frauenskirche της Φρανκφούρτης)
Οσον αφορά την παγκόσμια επικοινωνία: Μπορεί κανείς να ισχυριστεί βάσιμα ότι η 11η Σεπτεμβρίου αποτελεί το πρώτο συμβάν της παγκόσμιας ιστορίας εννοώ ότι είχαμε πολλά σημαντικά ιστορικά γεγονότα, αλλά παγκόσμια ιστορία σημαίνει, ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι το αναγνωστικό και τηλεοπτικό κοινό όλων των κρατών έστρεψε την προσοχή του στο ίδιο συμβάν, ασχολήθηκε με το ίδιο γεγονός, και συγκέντρωσε το ενδιαφέρον του εξ ολοκλήρου σ’ αυτό. Ο πόλεμος του Βιετνάμ ή ο πόλεμος στο Κόσοβο, ως εμπόλεμες καταστάσεις, αποτέλεσαν τα γεγονότα που προετοίμασαν μία παγκόσμια δημόσια σφαίρα, αλλά αυτή η «απευθείας σύνδεση», αυτό το live που είδαμε σε όλα τα κανάλια για πρώτη, ίσως, φορά δημιούργησε μια παγκόσμια επικοινωνία σε τέτοια έκταση.
Τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, αυτές οι εικόνες που είχαν το στοιχείο ενός μαζοχισμού, μιας ανηθικότητας, δεν αποτελούν πρωτίστως ένα αισθητικό ζήτημα, όπως κάποιοι φιλόσοφοι μπορεί να ισχυρίζονται -και οι φιλόσοφοι ισχυρίζονται πολλά- αλλά αποτελούν στοιχείο μιας νέας αναισθησίας (Unempfindlichkeit), ένα ηθικό-πολιτικό πρόβλημα.
Προσωπικά, βρισκόμουν στη Νέα Υόρκη, για παραδόσεις και σεμινάρια γύρω από την πολιτική θωρία, δηλ. κινούμαι σε έναν ακαδημαϊκό χώρο, όπου όμως κι εκεί το σοκ είναι μεγάλο, με τραυματικές επιπτώσεις, όπως και στους ευρύτερους κύκλους της Νέας Υόρκης. Πάντως, πέρα από κάποιες αντιδράσεις πατριωτικού συναισθηματισμού, προσωπικά δεν διαπίστωσα μνησικακία, μίσος ή μια λογική αντιποίνων αντίθετα, είδα κατάθλιψη, λύπη, πένθος.
Είναι, μάλλον, ανόητο να κατασκευάζουμε ψυχικές συγγένειες μεταξύ του Αμερικανού προέδρου και του Μπιν Λάντεν απεναντίας, θεωρώ το ρόλο της Αμερικής σ’ αυτή την υπόθεση, αλλά και την αντίδραση της αμερικανικής κυβέρνησης σχετικά με τα όσα συνέβησαν, συγκρατημένη, λογική, αν μάλιστα θέταμε το ερώτημα, πώς θα αντιδρούσαμε εμείς σε μια ανάλογη κατάσταση.
Νέα φαινόμενα δεν είναι η τρομοκρατία ούτε ο φονταμενταλισμός, πόσο μάλλον μία τρομοκρατία που έχει κίνητρο την τρομοκρατία. Το νέο στοιχείο είναι η ένταση αυτής της θέλησης για καταστροφή, νέα είναι τα μέσα και η εξ αποστάσεως αποτελεσματικότητα. Θεωρώ, ότι σε τέτοια έκταση είναι δύσκολο να μη γενικευτεί το ζήτημα, δηλαδή κατά πόσον είναι ευάλωτες στην πραγματικότητα οι σύνθετες κοινωνίες μας. Νέα, επίσης, είναι η συμβολική διάσταση και νέα είναι η αποσύνδεση από τα εδαφικά όρια νέα η τρομακτική επιτυχία μιας τερατώδους πράξης, την οποία τα ΜΜΕ μεταφέρουν κατ’ οίκον δωρεάν.
Εχουμε να κάνουμε με έναν «αόρατο εχθρό» κι αυτό συνδέεται με μία γενικότερη αναντιστοιχία, που αφορά, παράλληλα, μία εξελιγμένη μηχανή πολέμου, καθώς επί του προκειμένου έχουμε να κάνουμε με ομάδες ατόμων, δεν πρόκειται για κρατικά δίκτυα.
Το μέλλον της Ευρώπης, σε σχέση με όσα συνέβησαν στη Νέα Υόρκη, ομολογώ ότι δεν με απασχόλησε, αλλά δεν είχα κατά νου ένα κράτος ασφαλείας στη μορφή που προδιαγράφεται, αλλά, σε μία πολιτισμένη, δημιουργική μορφή, αφού, πλέον, τα συμφέροντα της Ευρώπης εφάπτονται με τα ευρύτερα σχέδια των ΗΠΑ, κάτι, που, ίσως, επιταχυνθεί μετά τις γερμανικές εκλογές και τις γαλλικές προεδρικές εκλογές.
Ουδέποτε υπερασπίστηκα μία παγκόσμια δημοκρατία. Προσέφυγα σε αυτόν τον όρο, εννοώντας μία συντονισμένη, σχεδιασμένη εσωτερική πολιτική στον κόσμο χωρίς παγκόσμια κυβέρνηση.
Το τι ακριβώς συμβαίνει στο Αφγανιστάν, όσον αφορά τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, δεν το βλέπουμε, δεν γνωρίζουμε καν τι συμβαίνει, μας ενημερώνουν για κάποιες επιχειρήσεις. Ομως, όπως αναγνωρίζει και η ίδια η αμερικανική κυβέρνηση, η προοπτική να επιτευχθεί κάτι με στρατιωτικά μέσα είναι μάλλον μικρή, κάτι που θα έχει συνέπεια αστυνομικά και οικονομικά μέτρα, αυξημένα μέτρα ασφαλείας κλπ.
Πρέπει να συνεχιστεί ένας διάλογος με τον εθνικό, ισλαμικό πολιτισμό, ένας διάλογος με άλλα μέσα και διαφορετικούς τρόπους. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου, είναι αναγκαία η συνεννόηση ανάμεσα σε διαφορετικές μορφές πολιτισμού, σε διαφορετικούς τρόπους ζωής, σε διαφορετικές περιοχές, ανάμεσα σε κοσμικές κοινωνίες από τη μια πλευρά και σε κοινωνίες, όπως το Ιράν για να ενταθούν οι διαδικασίες προσέγγισης και συνεννόησης, ώστε και η δική μας η αντίληψη ή ο τρόπος ζωής να γίνει κατανοητός και να αποδυναμωθούν τα «εχθρικά είδωλα».
Δεν είμαι ειδικός ούτε για θέματα τρομοκρατίας ούτε για τα θέματα ανάπτυξης, ούτως ώστε δεν μπορώ να τοποθετηθώ στο κατά πόσον το πρόβλημα σχετίζεται με κάποιες εκσυγχρονιστικές διαδικασίες. Με ιδιαίτερη προσοχή, ως κοινωνιολόγος, διατυπώνω την άποψη, ότι οι φονταμενταλιστικές αντιδράσεις είναι φαινόμενο σύγχρονο, και, επίσης, ότι αυτές οι αντιδράσεις εκ μέρους των φονταμενταλιστών είναι αντιδράσεις απέναντι σε έναν επιταχυνόμενο εκσυγχρονισμό, που, όμως, χωρίς ευρύτερη βάση και με την προϋπόθεση ότι συμμετέχουν εθνικές ελίτ, υπό το καθεστώς της διαφθοράς, δεν πρόκειται να επιφέρουν βελτίωση στο βιοτικό επίπεδο χωρών, όπως η Κορέα.
Θεωρώ, πάντως, ότι κάθε μονοθεϊστική θρησκεία, είτε ο χριστιανισμός είτε ο ισλαμισμός, υπό προϋποθέσεις αρκετά πολύπλοκες, αποτελεί ένα ενδεχόμενο για εκρηκτικές εξελίξεις. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αυτές τις εξελίξεις κι ούτε θα βοηθούσε κάτι τέτοιο. Κατά την άποψή μου, αυτό συμβαίνει πάντα με την ιστορία: γνωρίζουμε πάντα καλύτερα εκ των υστέρων, μετά από τέσσερις εβδομάδες ή μετά από τέσσερα χρόνια.
Αισιοδοξία και απαισιοδοξία είναι όροι ανεπαρκείς για να κατανοήσουμε το πρόβλημα. Μπορεί κανείς να είναι τόσο απαισιόδοξος όσο εγώ και παρ’ όλ’ αυτά να επιχειρήσει να δει σε μία δεδομένη κατάσταση, ποιες είναι οι αποτελεσματικές εκδοχές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν προς μία λύση των προβλημάτων».