Luciano Canfora: «Το μυστήριο Θουκυδίδης». Μετάφραση: Νίκος Μπιργάλιας. Εκδόσεις Σαββάλας, 2001, σελ. 108.
Η στρεβλή αξιοποίηση του Θουκυδίδη στις μέρες μας οδήγησε σε μια διεθνή θουκυδιδομανία. Στο πλαίσιο αυτού τού παρηγορητικά αντισταθμιστικού φαινομένου ο Luciano Canfora, κλασικός φιλόλογος στο Πανεπιστήμιο του Μπάρι, είχε την τύχη το βιβλίο του αυτό, γραμμένο το 1977, να εμφανισθεί στο ελληνικό κοινό το 2001 που γιορτάζονται το 2400 χρόνια από τον θάνατο του ιστορικού (όπως και του Σωκράτη). Τούτο μάλιστα συνέπεσε με αυτήν την περίοδο, που φαίνεται ότι η ιστορία παίρνει νέα τροπή και δικαιώνει διαχρονικά μεν μόνο τον Θουκυδίδη για τις τρεις αιώνια σταθερές κινητήριες δυνάμεις της (φόβος, γόητρο, συμφέρον: δέος, τιμή, ωφελίη), συγχρονικά δε μόνο τον Εγελο για τον «List der Gescichte», το πανούργο πνεύμα, το «τζίνι», το el nino της ιστορίας, σαν τον (ζαβολιάρη) «μικρό», που τρελαίνει τον καιρό.
Ο Ιταλός καθηγητής, που δημοσιεύει σχεδόν πάντα στα γαλλικά, είναι γνωστός στο ελληνικό κοινό και από δύο άλλα έργα του «φιλολογικού μυστηρίου» (όπως λέμε «επιστημονικής φαντασίας»), την «Αληθινή ιστορία της Βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας» (όπου οι όροι κυριολεκτούν όσο οι ανάλογοι της «Αληθούς Ιστορίας» του φιλοπαίγμονος Λουκιανού) και το «Ποιος σκότωσε τον Ομηρο;» Με εισαγωγικό σημείωμα αντί για πρόλογο και με 16 συνοπτικά κεφάλαια εξαιρετικού ενδιαφέροντος ως προς τις μαρτυρίες, που όμως δεν είναι αρθρωμένες σε ακλόνητα επιχειρήματα και με 16 συνοπτικά κεφάλαια εξαιρετικού ενδιαφέροντος ως προς τις μαρτυρίες που όμως δεν είναι αρθρωμένες σε ακλόνητα επιχειρήματα, ο συγγραφέας όχι μόνο δεν κατάφερε να λύσει το «μυστήριο Θουκυδίδης», αλλά ούτε καν να πείσει ότι υπάρχει μυστήριο. Τόσο πολύ αστοχεί στο να αποδείξει ότι όλοι, αρχαίοι και νέοι, πλανήθηκαν στα δύο βασικά σημεία του μυστηρίου (τη βιογραφία και την εξορία του Αλιμούσιου στη Θράκη), ώστε ούτε στο ακροτελεύτιο κεφάλαιο με τίτλο «Ποιος τελικά είναι ο εξόριστος;» καταλήγει να απαντήσει πειστικά (αφού, όπως υποστηρίζει, δεν είναι ο Θουκυδίδης). Ακριβώς όπως δεν είχε δώσει δεσμευτική απάντηση ούτε για το ποιος σκότωσε τον Θουκυδίδη ούτε για την αληθινή ιστορία της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης.
Τελικά δεν υπάρχει καν «μυστήριο Θουκυδίδης». Υπάρχει αυτό που έχουν επισημάνει οι αιώνες και όχι λιγότερο οι νεότεροι ερευνητές, ιδίως τους δύο τελευταίους αιώνες, δηλ. «θουκυδιδικό πρόβλημα» και «πρόβλημα εργασίας», δηλ. πρόβλημα αυθεντικότητας του 8ου και τελευταίου βιβλίου του και χρονολόγησης και κατάταξης των διαφόρων μερών του έργου. Και ενώ η παραφιλολογία «παίζει εν ου παικτοίς», η σοβαρή κλασική φιλολογία και αρχαιογνωσία έχει καταλήξει μέχρι τώρα ότι ως προς το πρώτο το πιθανότερο είναι ότι το 8ο βιβλίο είναι νόθο (ίσως μάλιστα της κόρης του της Φιλαρέτης, που θα είχε εύκολη πρόσβαση στις σημειώσεις του πατέρα της) και ως προς το δεύτερο ότι ο Θουκυδίδης σκόπιμα ή μη (δηλ. από αβλεψία ή αδυναμία) παρουσιάζει ως προβλέψεις μερικά κρίσιμα γεγονότα, που φαίνεται ότι γνώριζε ότι είχαν τελειώσει, όταν τα ιστορούσε.
Και άλλοι κλασικοί φιλόλογοι αρχαιοϊστορικοί στην εποχή μας, άντρες και γυναίκες, έχουν ασχοληθεί με ανεξιχνίαστα εγκλήματα στην αρχαιότητα (οι δύο συγγραφείς της πρόσφατης «ομηροκτονίας» εξαιρούνται, γιατί αυτοί δεν προσποιούνται ότι εννοούν το «σκότωσε» κυριολεκτικά) ή έχουν «ανακαλύψει» χαμένα έργα του Αριστοτέλη κ.ά. Μερικοί μάλιστα ωφελούνται προσωρινά, αλλά τελικά εξασφαλίζουν την τύχη των θεραπόντων της παραδημοσιογραφίας, που ό,τι δεν καταλαβαίνει το λέει φιλοσοφία ή φιλολογία ή ρητορική και που αφήνει αναπάντητους τους ερωτηματικούς τίτλους των δημοσιογραφημάτων τους. Είναι αλήθεια ότι τα περισσότερα έργα της παραφιλολογίας είναι καλογραμμένα, πνευματώδη και διαβαστερά «και πουλάνε» με την πιο αγοραία σημασία της λέξης, ενώ τα ξύλινα και βλοσυρά της «πούρας επιστήμης» είναι συνήθως ανιαρά μέχρι δακρύων, αχώνευτα και για εσωτερική μόνο χρήση (κρίση σε πανεπιστημιακή εκλογή, κριτική σε ειδικό περιοδικό, δωρεάν διανομή συρραμμάτων σε φοιτητές ΑΕΙ, ΤΕΙ, ΙΕΚ κλπ.). Είναι θέμα ύφους. «Το ύφος είναι ο άνθρωπος», όπως είπε ο ευφυής εκείνος Γάλλος, ο Μπιφόν. Ο Πλάτων και όταν γράφει για την κοσμολογία είναι γοητευτικός, ο Αριστοτέλης και όταν γράφει για την ποίηση είναι πεζός. Η Ζακλιν ντε Ρομιγί γράφει για τον Θουκυδίδη και είναι μαγνητικά ελκυστική, ο Κάνφορα δεν έχει νεύρο, είναι απλώς νευρικός και ατάσθαλος (βλ. π.χ. σελ. 42, όπου μια σαφέστατη πληροφορία του Θουκυδίδη, στο Ι. 6 «πάση γαρ η Ελλάς εσιδηροφόρει» την αντλεί μέσω των «Πολιτικών» του Αριστοτέλη και μάλιστα το γράφει ως «εσιδηροφορούντο», και σελ. 43 «το βιβλίο των Wilamowitz-Moellendorff «Aristote et Athenes»» – ελπίζω αυτό να μην οφείλεται στον συγγραφέα, γιατί είναι σαν να θεωρείς τη Βοσνία σαν το μικρό όνομα της Ερζεγοβίνης).
Οποιος θέλει να κάνει δημιουργική λογοτεχνία με αφορμή κάτι από τους αρχαίους μπορεί και πρέπει να το κάνει ανοιχτά, καθαρά και με θάρρος, (άλλωστε τα αρχαία θέματα έχουν δώσει έργα, ακόμη και σενάρια [=σκηνάρια] για την τηλεόραση). Αλλιώς είναι όχι μόνο παραφιλολογία αλλά και παραλογοτεχνία.
ΚΛΩΝΤ ΕΝΤΜΟΝΤ ΜΑΓΝΥ: Η προϋπόθεση της γραφής. Πρόλογος Χόρχε Σεμπρούν. Μετ. Τερέζα Πεσμαζόγλου. (Ολκός, 2001, 81 σ.) 2.200 δρχ.