«Είμαι ένας συντηρητικός που αναγκάστηκα να γίνω επαναστάτης» έλεγε ο συνθέτης Αρνολντ Σένμπεργκ. Ο Μάλερ παραδεχόταν πως δεν κατανοούσε τη μουσική του, όμως τον υποστήριξε με πάθος. Ο Πουτσίνι ήταν περήφανος που κάποτε του είχε σφίξει το χέρι. Ο ίδιος ο Σένμπεργκ θεωρούσε ότι κάποια ημέρα ο κόσμος θα σφυρίζει τη μουσική του στον δρόμο.
Τα πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Σένμπεργκ θα τιμηθούν από δύο ενότητες εκδηλώσεων: η πρώτη, πραγματοποιείται με ευθύνη του περιοδικού «Μουσικός Λόγος» την εβδομάδα 12 έως 17 Νοεμβρίου, ενώ η δεύτερη διοργανώνεται από το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 12 Δεκεμβρίου.
Το όνομα του Αρνολντ Σένμπεργκ συνδέεται άρρηκτα με τον δωδεκαφθογγισμό, το σύστημα που εμπνεύστηκε και διατύπωσε το 1921. Πίστευε ότι θα αποτελούσε διέξοδο από τις μορφοπλαστικές δυνατότητες της τονικής αρμονίας, δηλαδή του συστήματος που είχε υπηρετήσει τη Δύση για περίπου μισή χιλιετία. Σύμφωνα με την προτεινόμενη «νέα τάξη», οι δώδεκα μουσικοί φθόγγοι έχουν μεταξύ τους απόλυτα ίση αξία. Προκειμένου να συνθέσει, κάθε μουσικός οφείλει να τοποθετήσει τους φθόγγους σε μία σειρά δικής του έμπνευσης, την οποία όμως θα πρέπει να τηρήσει με αυστηρότητα σε όλη τη διάρκεια του έργου, υπακούοντας σε συγκεκριμένους κανόνες. Ο Σένμπεργκ θεωρούσε ότι η τεχνική αυτή θα βοηθούσε τους συνθέτες να απελευθερώσουν τη φαντασία τους. Βέβαιος για τις δυνατότητες του δωδεκαφθογγικού συστήματος, ισχυρίστηκε ότι χάρη σε αυτό, εξασφαλίζεται η κυριαρχία της γερμανικής μουσικής για τα επόμενα εκατό χρόνια.
Αυτοδίδακτος
Ο Αρνολντ Σένμπεργκ γεννήθηκε στη Βιέννη το 1874. Από φτωχή εβραϊκή οικογένεια, μετά τον θάνατο του πατέρα του αναγκάστηκε να αφήσει το σχολείο προκειμένου να εργαστεί. Ταυτόχρονα, μελετούσε μουσική, φιλοσοφία και λογοτεχνία. Στη μουσική υπήρξε αρχικά αυτοδίδακτος. Οι οικονομικές του δυνατότητες δεν του επέτρεπαν να παρακολουθεί συναυλίες. Εγινε μέλος μιας ορχήστρας ερασιτεχνών, που διηύθυνε ο Αλεξάντερ φον Τσεμλίνσκι, φοιτητής τότε στο Ωδείο της Βιέννης. Η φιλία τους υπήρξε βαθιά και σφραγίστηκε με έναν γάμο, αφού ο Σένμπεργκ νυμφεύτηκε την αδελφή του Τσεμλίνσκι.
Ο θαυμασμός των μεγάλων
Ο Τσεμλίνσκι υπήρξε στην ουσία ο μόνος πραγματικός δάσκαλος του Σένμπεργκ, προσφέροντας το θεωρητικό υπόβαθρο που του έλειπε. Τον έφερε σε επαφή με το έργο των Μπραμς και Βάγκνερ. Η επίδραση των δύο αυτών συνθετών, εκφραστών διαφορετικών τάσεων, αποτυπώθηκε στο σεξτέτο «Εξαϋλωμένη Νύχτα», την πρώτη σημαντική παρτιτούρα του Σένμπεργκ. Το έργο παίχτηκε το 1902 και εντυπωσίασε τον Μάλερ, που μέχρι τον θάνατό του παρέμεινε αρωγός του Σένμπεργκ. Πριν διαμορφώσει το μουσικό σύστημα που τον έκανε διάσημο, ο Σένμπεργκ συνέθεσε ακόμα ορισμένα έργα που εντάσσονται στο λυκόφως του ρομαντισμού: το συμφωνικό ποίημα «Πελλέας και Μελισσάνθη» (1903) καθώς και τα «Τραγούδια του Γκούρε» (1901/12). Τα δύο αυτά έργα εντυπωσίασαν τον Ρίχαρντ Στράους, που άσκησε την επιρροή του ώστε να δοθεί στον Σένμπεργκ η υποτροφία «Λιστ» αλλά και θέση καθηγητού στο ωδείο «Στερν». Το 1904 στον κύκλο μαθητών του Σένμπεργκ μπαίνουν οι Αλμπαν Μπεργκ και Αντον Βέμπερν, δύο συνθέτες που έμελλε να εξελιχθούν σε «αποστόλους» του. Η «δεύτερη σχολή της Βιέννης» είχε γεννηθεί.
Το 1908 είχε έρθει η ώρα για το δεύτερο κουαρτέτο εγχόρδων, ένα εξπρεσιονιστικό έργο που τρόμαξε το ακροατήριο με τον τρόπο που υπονόμευε τη διακοσμητικότητα και την ανάλαφρη διάθεση μιας μουσικής ακρόασης. Ο Σένμπεργκ άνοιξε το κεφάλαιο της ελεύθερης ατονικότητας, όπου δεν υπάρχουν πλέον δεδομένες σχέσεις ανάμεσα στις νότες. Το 1910, τα «Τρία Κομμάτια για Πιάνο» έργο 11 δεν έγιναν κατανοητά από το κοινό.
Την ίδια εποχή στρέφεται και προς τη ζωγραφική. Εκθέτει έργα του μαζί με τους ζωγράφους της κίνησης «Ο Γαλάζιος Καβαλάρης». Αργότερα, θα συνεργαστεί με τον Καντίνσκι για τις όπερές του «Προσμονή» και το «Ευτυχισμένο Χέρι». Μετά τον θάνατο του Μάλερ, φεύγει για το Βερολίνο. Στο πλευρό του στέκεται τώρα ο συνθέτης Φερούτσιο Μπουζόνι. Γράφει τον «Φεγγαρίσιο Πιερότο» (1912), ένα σταθμό για τους συμβολιστές του μοντερνισμού. Στο έργο αυτό η ανθρώπινη φωνή δεν τραγουδά ούτε απαγγέλλει, αλλά επιχειρεί κάτι ενδιάμεσο, που ο ίδιος ο Σένμπεργκ βαπτίζει Sprechgesang, δηλαδή «ομιλούν τραγούδι».
Εγκαταλείποντας την
ελεύθερη ατονικότητα
Με το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου κατατάσσεται ως εθελοντής στη Βιέννη. Επιστρέφοντας, οργανώνει συναυλίες με έργα νέας μουσικής, αποκλείοντας την είσοδο στους κριτικούς. Σταδιακά εγκαταλείπει την ελεύθερη ατονικότητα, αντικαθιστώντας την με τις αυστηρές αρχές του δωδεκαφθογγικού συστήματος. Σε έναν κόσμο που προσπαθούσε να κάνει μία νέα αρχή, δεν είναι περίεργο που ένας συνθέτης θέλησε να ξανασκεφτεί το μουσικό σύστημα από μηδενική βάση. Οταν δοκίμασε τη μέθοδό του στη Σερενάτα, έργο 24 (1924), διαπίστωσε ότι συνέθετε και πάλι «με τη φαντασία και τη φρεσκάδα της νιότης και συνάμα με βάση μία σαφώς καθορισμένη αισθητική πειθαρχία».
Το 1924 πεθαίνει ο Μπουζόνι και την επόμενη χρονιά ο Σένμπεργκ καλείται να πάρει τη θέση του στην Πρωσική Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου. Είναι η εποχή που γίνεται μαθητής του ο Νίκος Σκαλκώτας. Η ερμηνεία των «Παραλλαγών για Ορχήστρα» από τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου υπό τον Φούρτβαϊνγκλερ (1928) συμβάλλει περαιτέρω στην καταξίωσή του. Εχει πλέον λόγο στα πράγματα.
Το 1933 ο αντισημιτισμός στο Βερολίνο παίρνει σαφή μορφή: την 1η Μαρτίου η κυβέρνηση απομακρύνει από την Ακαδημία κάθε «εβραϊκό στοιχείο». Τον Μάιο ο Σένμπεργκ φεύγει για τη Γαλλία. Ταυτόχρονα, επιστρέφει στη θρησκεία των προγόνων του, που το 1898 είχε εγκαταλείψει για τον λουθηρανισμό. Η αμφίθυμη σχέση του με τη θρησκεία ήταν εύλογη: από τη μία υπήρχε η ανάγκη της πίστης και από την άλλη η εξίσου έντονη ανάγκη για εκλογίκευση και αιτιολόγηση. Το δίλημμα αυτό βρίσκεται στον πυρήνα του δωδεκαφθογγικού συστήματος, όπου κάθε νότα παρατάσσεται βάσει αυστηρών κανόνων αλλά με τέτοιον τρόπο ώστε η διαίσθηση να διατηρεί την ελευθερία της. «Ως συνθέτης οφείλω να πιστεύω στην έμπνευση και όχι στη μηχανιστική τεχνική» έλεγε ο Σένμπεργκ.
Το 1933 φτάνει στη Βοστόνη, αλλά για λόγους υγείας εγκαθίσταται στο καλύτερο κλίμα της δυτικής ακτής των ΗΠΑ. Δίνει σεμινάρια σε φοιτητές του πανεπιστημίου της Ν. Καλιφόρνιας και αντιστέκεται σε προτάσεις του Χόλιγουντ. Οι συνθήκες ήσαν καλές, αλλά το περιβάλλον και η μουσική ζωή είχαν ελάχιστα στοιχεία με τα οποία θα μπορούσε να ταυτισθεί. Το επίπεδο των μουσικών σπουδών ήταν χαμηλό και η πόλη δεν διέθετε ακροατήριο για τη δική του μουσική. Κυρίως, όμως, τα νέα από την Ευρώπη ήσαν τραγικά και ο φόβος για τη ζωή αγαπημένων προσώπων μεγάλος. Με το χορωδιακό έργο «Ο Επιζήσας της Βαρσοβίας» (1947) εξέφρασε την οδύνη του για το ολοκαύτωμα.
Το 1944 σκεπτόταν να φύγει, όταν η υγεία του χειροτέρεψε ραγδαία. Στα εβδομηκοστά γενέθλια υποχρεώθηκε να αφήσει την έδρα του στο πανεπιστήμιο. Το 1946 έπαθε έμφραγμα από το οποίο συνήλθε με ένεση κατ’ ευθείαν στην καρδιά. Την εμπειρία του περιγράφει στο Τρίο Εγχόρδων του 1948. Είδε την ίδρυση του ισραηλινού κράτους, που το 1951 τον εξέλεξε επίτιμο πρόεδρο της Ισραηλινής Ακαδημίας Μουσικής.
Οραμα ή αδιέξοδο
Ο Σένμπεργκ πίστεψε ότι διέγνωσε το τέλος του τονικού μουσικού συστήματος. Οπως άλλοτε ο Βάγκνερ, θεωρούσε πως έγραφε «τον πρόλογο σ’ ένα ένδοξο μέλλον που εκτεινόταν ώς πέρα από τον ορίζοντα» (Κούντερα). Βέβαιο είναι ότι δεν αναζητούσε εύκολες λύσεις, αλλά ότι διάβηκε ένα μονοπάτι άγνωστο.
Το έργο του υπέφερε κυρίως από τις μηχανιστικές ερμηνείες και τους μιμητές που εφάρμοσαν τις θεωρίες του μηχανιστικά. Δεν είναι άσχετο, ότι το σύστημά του εξακολούθησε να γίνεται αντιληπτό ως «πρωτοπορία» μέχρι σχεδόν τα τέλη του 20ού αιώνα. Ειλικρινής, τίμιος, μετριόφρων, ευθύς και γενναιόδωρος, προσωπικότητα μοναδικής ακεραιότητας, απόλυτα αφοσιωμένος στην τέχνη του, ο Σένμπεργκ κατέκτησε μια σπάνια αλλά όχι κατ’ ανάγκην αξιοζήλευτη θέση στην ιστορία της μουσικής: αυτή της μοναχικής μεγαλοφυΐας.
Οι εκδηλώσεις
12-17 Νοεμβρίου: Εκθεση με θέμα τη ζωή και το έργο του Σάινμπεργκ στη Στοά του Βιβλίου.
12 Νοεμβρίου (20.30): Συναυλία στο Ινστιτούτο Γκαίτε (μουσική διεύθυνση Θ. Αντωνίου).
15 Νοεμβρίου (15.00): Συζήτηση στρογγυλής τραπέζης (συμμετέχουν οι κ. Meyer, Stroux, Παπαδάτος, Ξανθουδάκης, Βλαγκόπουλος).
16 Νοεμβρίου (20.30): Συναυλία στο Ινστιτούτο Γκαίτε με τίτλο «Ο τονικός Σάινμπεργκ».
12 Δεκεμβρίου: Σειρά διαλέξεων στο μικρό αμφιθέατρο της Ιατρικής στο κεντρικό κτίριο.
12 Δεκεμβρίου: Συναυλία με τον Ερμή Θεοδωράκη (πιάνο) και τη χορωδία του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών.