Harold James – The End of Globalisation: Lessons from the Great Depression – Εκδόσεις Harvard University Press, 270 σελ. – Αιφνιδίως η δημοσίευση τούτου του βιβλίου φαντάζει πιο επίκαιρη απ’ ό,τι ο συγγραφέας του, ή οποιοσδήποτε άλλος, θα είχε επιθυμήσει. Το «Τέλος της παγκοσμιοποίησης» είναι μια μελέτη των απαρχών και των συνεπειών του μεγάλου κραχ, μέσα στο πλαίσιο των σημερινών συζητήσεων περί των εντάσεων και των πιέσεων της παγκοσμιοποίησης. Θέτει το ερώτημα, τι μας διδάσκουν οι οικονομικές και πολιτικές καταστροφές της δεκαετίας του 1930, για τις προοπτικές της παγκόσμιας οικονομικής τάξης, στις αρχές του 21ου αιώνα; Ποιοι είναι οι κίνδυνοι και ποιες μπορούν να είναι οι θεραπείες;
Σωστή στιγμή
Ο συγγραφέας Χάρολντ Τζέιμς, καθηγητής της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, είναι επιφανής ακαδημαϊκός της πολιτικής οικονομίας της περιόδου. Σε ολόκληρο το βιβλίο είναι προφανή το εύρος και το βάθος της γνώσης του αλλά ουδέποτε καταπιεστικά. Η μελέτη είναι λιτή και σχετικά σύντομη, με αποδέκτη περισσότερο τον κοινό αναγνώστη απ’ ό,τι την κοινότητα των ιστορικών. Με λίγη καλή τύχη θα φθάσει στον προορισμό της. Είναι το σωστό βιβλίο, επί του σωστού θέματος, τη σωστή στιγμή.
Η κύρια θέση του συγγραφέα είναι ότι η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να ληφθεί ως δεδομένη: ενδέχεται να επιβραδυνθεί ή ακόμη να οπισθοχωρήσει, όπως έκαμε και με τόσο κακότυχα αποτελέσματα στη δεκαετία του 1930. Το ίδιο, μπορεί και τώρα. Το βιβλίο διαφωνεί με τη θέση ότι ο Μεγάλος Πόλεμος (ο Πρώτος Παγκόσμιος) παρήγαγε το μεγάλο κραχ. Ο Χάρολντ Τζέιμς υποστηρίζει ότι η διεθνής οικονομική τάξη του τέλους του 19ου αιώνα, εμπεριείχε σοβαρές και ενδεχομένως, μοιραίες ατέλειες. Μεταξύ τούτων, την αυξανόμενη ανάγκη προστασίας του εμπορίου και την ανερχόμενη εχθρότητα προς τους μετανάστες.
Ευρύτερα, οι λαϊκές προσδοκίες για το πρακτέον από πλευράς κρατών και κοινωνιών προκειμένου να απαλυνθεί ο αντίκτυπος της οικονομικής ενσωμάτωσης, δημιούργησαν μια πίεση και ένα βάρος, τα οποία δεν μπόρεσε να αντέξει η πολιτική. Ο συγγραφέας δεν προλέγει ένα νέο κραχ αλλά αρνείται το ότι απαιτείται ένας παγκόσμιος πόλεμος για να προκληθεί ένα κραχ.
Πιο επίφοβα
Αυτό που δεν μπορούσε να προβλέψει είναι ότι οι σημερινές εντάσεις δεν αφορούν μόνον την προστασία του εμπορίου, το μεταναστευτικό, την οικονομική αδυναμία και την βαρυφορτωμένη με προσδοκίες πολιτική του ύστερου 19ου αιώνα, αλλά και στην ίδια την προοπτική του πολέμου. Τούτο καθιστά ακόμη πιο επίφοβα τα παράλληλα σημεία τα οποία ερευνά το βιβλίο που άλλωστε και από μόνα τους είναι ανησυχητικά.
Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ελπίδες για ένα νέο πνεύμα διεθνισμού είχαν ανέβει ψηλά. Αργότερα, όταν η αδυναμία της διεθνούς οικονομίας ενίσχυσε την μετατροπή της ύφεσης στο μεγάλο κραχ, οι ελπίδες εκείνες διαψεύστηκαν.
Οι φόβοι και οι εθνικιστικές εχθρότητες του ύστερου 19ου αιώνα, αναβίωσαν σε μια νέα και οξύτερη μορφή. Σήμερα, ακόμη και μετά έτη άνευ προηγουμένου οικονομικής ακμής της δύσης, εκφράζονται παρόμοιοι φόβοι και εχθρότητες.
Και τώρα, ο κόσμος θωρεί το δίδυμο φάσμα της παγκόσμιας ύφεσης και της βίαιης σύγκρουσης, η οποία κανείς δεν ξέρει πού μπορεί να οδηγήσει.
Η δεκαετία του 1930 συνέτριψε το σύμφωνο της Γενεύης. Τούτη η δεκαετία θα καταστρέψει τον όχι και τόσο μακρινό απόγονό της το σύμφωνο της Ουάσιγκτον και μαζί του, την ιδέα της διεθνούς οικονομικής συνεργασίας; Μολονότι θα ήταν απερίσκεπτο να το αποκλείσει κανείς, ο συγγραφέας προσφέρει κάποιους λόγους αισιοδοξίας.
Ο ένας τους έγκειται, καθώς γράφει «στη διαφορά μιας τάξης επιβεβλημένης από συμφωνίες και μιας τάξης οικοδομημένης πάνω στη στοχαστική σκέψη της σωστής πολιτικής και των κερδών που απορρέουν από αυτήν». Στη δεκαετία του 1920 ο διεθνισμός ήταν επιβεβλημένος. Μετά τη δεκαετία του 1960 αναπτύχθηκε, κυρίως αυθόρμητα, «ως αποτέλεσμα υπολογισμών για πλεονεκτήματα».
Τούτο φαίνεται σωστό, αν και οι σημερινοί ενάντιοι στην παγκοσμιοποίηση θα το αρνηθούν. Κατά την άποψή τους, το σύμφωνο της Ουάσιγκτον είναι εξίσου επιβεβλημένο εγωιστικά και αντιδημοκρατικά, επί απρόθυμων θυμάτων. Εάν τούτο αληθεύει, οι οιωνοί είναι πράγματι σκοτεινοί.