Γιάννης Καράς: «Η ελληνική επιστήμη και ο βαλκανικός χώρος: 18ος – 19ος αιώνας». Εκδόσεις «Δαίδαλος» – Ι. Ζαχαρόπουλος, 2001, σελ. 165.
Τελικά το μάθημα της «Ιστορίας των Επιστημών», θύμα της συντεχνιακής δόμησης του σχολικού αναλυτικού προγράμματος, ουσιαστικά καταργήθηκε. Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι στο αντίστοιχο εγχειρίδιο απουσίαζε παντελώς οιαδήποτε αναφορά στην εξέλιξη της ελληνικής επιστήμης. Το γεγονός αυτό ουσιαστικά ενίσχυε την ευρύτερη αντίληψη ή άγνοια της ελληνικής κοινωνίας, που δεν μπορεί να φανταστεί ότι στην εποχή της Τουρκοκρατίας υπήρχε κάτι περισσότερο από το «Κρυφό σχολειό». Κι όμως, το 1808 ο Κούμας ενσωματώνει στη «Χημεία» του το κάλιο και το νάτριο, ένα μόλις χρόνο μετά την ανακάλυψή τους από τον Davy, και το 1815 ο Νεόφυτος Βάμβας εισάγει το μάθημα της χημείας στη δημόσια σχολή της Χίου. Οπως εύστοχα παρατηρεί ο Γιάννης Καράς στο βιβλίο του, το έργο του Νεύτονα άρχισε να γίνεται γνωστό στη Γαλλία από τον Βολταίρο μετά το 1727, την ίδια περίπου εποχή που το γνώριζε και ο βαλκάνιος λόγιος.
Η ομάδα του προγράμματος Ιστορίας των Επιστημών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών έχει καταγράψει κατά τον προεπαναστατικό αιώνα 160 τίτλους έντυπων βιβλίων φυσικών και θετικών επιστημών. Από αυτά μόνον μέσω συνδρομητών, θα διατεθούν 10.000 (!) αντίτυπα – ενώ έχουν καταγραφεί και 1.400 αντίστοιχα χειρόγραφα. Αυτό το πνευματικό κίνημα που θα φτάσει μέχρι την επανάσταση του 1821 και (ειρωνεία) θα καταρρεύσει με την απελευθέρωση, μελετά στο νέο του βιβλίο, ο επιστημονικός υπεύθυνος και ψυχή του παραπάνω προγράμματος Γιάννης Καράς. Μάλιστα αυτό το κίνημα, γνωστό ως Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ο ίδιος όχι μόνον το ονομάζει Νεοελληνική Αναγέννηση, τεκμηριώνοντας τη διαφοροποίησή τους αλλά και (αντίθετα με τις κρατούσες αντιλήψεις που τοποθετούν ως αφετηρία του τα μέσα του 18ου αιώνα), το τοποθετεί στα μέσα του 17ου αιώνα. Τότε που ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς αρχίζει την προσπάθεια αποδέσμευσης της ελληνικής σκέψης από την αυθεντία του Αριστοτέλη και πριν αυτή οδηγηθεί τελικά τον επόμενο αιώνα στη μηχανική του Γαλιλαίου και του Νεύτονα. Οσο και αν ηχεί περίεργα, η ελληνική επιστήμη τον 18ο αιώνα δεν βρίσκεται στην περιφέρεια της Ευρώπης, αλλά αποτελεί τρόπον τινά ένα νέο κέντρο από το οποίο διαχέονται οι επιστημονικές πρωτοπορίες σε όλον τον βαλκανικό χώρο.
Ενα αιώνα πριν από τον Αϊνστάιν, ο Στέφανος Δούγκας, ο παραγκωνισμένος λόγιος των χρόνων της επανάστασης στο «Εξέτασις της Φύσεως», διατυπώνει (όχι βέβαια με εξισώσεις) την αρχή της ενότητας ύλης, χώρου, χρόνου και κίνησης. Οι τελευταίες προεπαναστατικές δεκαετίες στα γνωστικά ιστορικά εξεγερσιακά χαρακτηριστικά τους έχουν ενσωματωμένη και την επιστημονική έκρηξη. Ο συγγραφέας ενός βιβλίου θετικής επιστήμης, και όχι ένας ιστορικός, ο Ρήγας Φεραίος, που γράφει το «Φυσικής απάνθισμα», γίνεται ο βάρδος του έθνους. Να μην ξεχνάμε επίσης ότι μέχρι τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους ο επιστήμονας είναι ταυτόχρονα και δάσκαλος και το εκπαιδευτικό βιβλίο ταυτίζεται με το επιστημονικό.
Το βιβλίο του Γιάννη Καρά λειτουργεί συμπληρωματικά στο παλαιότερο και πιο ολοκληρωμένο έργο του «Οι θετικές επιστήμες στον ελληνικό χώρο 15ος-19ος αιώνας» (Ζαχαρόπουλος, 1991).
Αποτελείται από εννέα αυτόνομες εισηγήσεις σε διάφορα επιστημονικά φόρα που ενοποιούνται στην περιγραφή αυτού του μικρού γνωσιολογικού θαύματος που συντελέστηκε σε αυτόν τον τόπο και στον ευρύτερο βαλκανικό, τους δύο τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας, ανοίγοντας τον δρόμο και στην εθνική ολοκλήρωση. Αλλά, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Παπανούτσος, «η παιδεία μας πάσχει από ένα είδος πρεσβυωπίας: στέκεται προσηλωμένη στα πολύ μακρινά, στους κλασικούς χρόνους της ελληνικής αρχαιότητας και τα κοντινά δεν τα βλέπει ούτε τα λογαριάζει». Γιατί αν σήμερα το πείραμα σχεδόν απουσιάζει από την ελληνική εκπαίδευση, το 1812 ο Κούμας διαπίστωνε ότι «Βουκουρέστιον, Κωνσταντινούπολις, Σμύρνη, Χίος, Κυδωνίαι, Ιωάννινα έχουσι τα αναγκαιότερα όργανα της πειραματικής Φυσικής». Αλλά και στο Ιάσιο, στις Μηλιές, στα Αμπελάκια και στη Χίο θα συμπληρώναμε εμείς, τουλάχιστον όπως καταγράφεται στο «Τα επιστημονικά όργανα του 19ου αιώνα» του ΚΝΕ/ΕΙΕ.