Catherine Clement-Les Revolutions de l’ Ιnconscient-Εκδ. La Martiniere, σελ. 320-Του Francois Busnel-L’ Εxpress
Ας κάνουμε μια υπόθεση: και αν η ιστορία του ασυνειδήτου ήταν υπόθεση γεωγραφικής θέσης; Στα βόρεια του πλανήτη, στις πλούσιες χώρες, οι ψυχαναλυτές ξαπλώνουν τους ασθενείς τους πάνω σε αναπαυτικά ντιβάνια και τους ακούνε προσεκτικά. Στον νότο, στις φτωχές χώρες, οι πνευματιστές κραδαίνουν τα τοτέμ τους και επικαλούνται τα «τζιν» και τα πνεύματα. Οι ψυχαναλυτές σωπαίνουν και πιστεύουν ακράδαντα στην ύπαρξη του υποσυνείδητου, οι πνευματιστές μιλάνε και δεν τους περνάει καν απ’ το μυαλό ότι μπορεί να υπάρχει κάτι τέτοιο. H Κατρίν Κλεμάν, με σπουδές στην ψυχανάλυση αλλά και στην ανθρωπολογία, έχει το διπλό πλεονέκτημα να γνωρίζει πολύ καλά την ιστορία του υποσυνειδήτου και να έχει περιπλανηθεί σε διάφορες χώρες όπου είναι εν δράσει ακόμη ο πνευματισμός, όπως είναι η Ινδία και η Σενεγάλη.
Συνάντηση δύο κόσμων
Μέσα από την εντυπωσιακή συνάντηση των δύο αυτών κόσμων γεννήθηκε ένα από τα πιο εκπληκτικά βιβλία που γράφτηκαν ποτέ πάνω στην ιστορία της ψυχανάλυσης. Μαζί με την Κατρίν Κλεμάν κάνουμε μια περιήγηση μέσα στον χρόνο και το χώρο: από τη Βιέννη, όπου στις αρχές του αιώνα ο Σίγκμουντ Φρόιντ εισάγει την έννοια του ασυνείδητου, πηγαίνουμε στις μεγάλες πεδιάδες της αμερικανικής Ανατολής, όπου ο Καθιστός Ταύρος (Sitting Bull) χορεύει για να νικηθούν οι κυανοχίτωνες του στρατηγού Κάστερ. Συνεχίζουμε στις όχθες του Γάγγη όπου ο Ραμακρίσνα παραμένει σε έκσταση επί έξι συνεχείς μήνες, και από κει πάμε στον 17ο αιώνα, στις πυρές όπου πυρπολούσαν τις μάγισσες του Λουντέν. Ακόμη, παρακολουθούμε τις γυναίκες του N’ Doeupkat, στην καρδιά του Ντακάρ, να σεληνιάζονται, και στην Κεντρική Αφρική βλέπουμε έναν αυτοκράτορα-παρωδία, τον Μποκάσα, να θρηνεί για τη δολοφονία του πατέρα του και να αποκαλεί τον στρατηγό Ντε Γκωλ «μπαμπά».
Ολα αυτά τα παραδείγματα αποδεικνύουν ότι η έννοια ασυνείδητο δεν είναι παγκόσμια αποδεκτή. Μπορεί στη Δύση να έχει επικρατήσει η άποψη ότι μέσα στο ασυνείδητο πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες της ψυχικής ζωής του ανθρώπου, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τις φτωχές χώρες. Και τούτο, όπως εξηγεί η Κατρίν Κλεμάν, διότι επίσης δεν υφίσταται η έννοια «άτομο», η οποία είναι καθαρά κατασκευή της Δύσης, όπου και εκεί αναπτύχθηκε αρκετά αργά, ταυτόχρονα σχεδόν με την έννοια της δημοκρατίας.
Ιχνη «σκουριάς»
Ομως δεν πρέπει να γίνει σύγχυση: τα τζιν και τα μαγικά πνεύματα δεν είναι το αντίστοιχο του ασυνειδήτου. Το πολύ-πολύ ίσως να παίζουν το ρόλο του μάγου ή του αντικαταθλιπτικού χαπιού. Δεν είμαστε μόνον εμείς στον κόσμο, λοιπόν, και υπάρχουν και άλλοι τρόποι σκέψης για να μπορέσουμε να αντέξουμε τις αντιξοότητες της ζωής.
Ωστε λοιπόν το ασυνείδητο στοιβάζεται μαζί με τις παλιατσαρίες; H Κατριν Κλεμάν είναι απόλυτη σ’ αυτό. Οταν ερωτήθηκε αν η πίστη στα πνεύματα ακυρώνει τις φροϋδικές θεωρίες, η απάντησή της ήταν: «Εν μέρει, ναι». O 20ός αιώνας δεν χαρακτηρίζεται μόνον από έναν ιμπεριαλισμό της ψυχανάλυσης -η οποία ισχυριζόταν ότι μπορεί να ερμηνεύσει τα πάντα μέσω του ασυνειδήτου- αλλά και από την αδυναμία να αναγνωρίσει κάποια ίχνη «σκουριάς» σε ορισμένα μέρη της θεωρίας του, ή ακόμη και λάθη του «πατέρα» της ψυχανάλυσης. Και να μερικά παραδείγματα.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, η Αμερική συγκλονίζεται από μια επιδημία υστερίας, που εκδηλώνεται κυρίως σε γυναίκες. Μερικές ασθενείς, τελώντας σε ύπνωση, αναθυμούνται ότι έπεσαν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης από τους συγγενείς τους, κυρίως τους πατέρες τους. Επακολούθησαν πλήθος μηνύσεις και δίκες, με αποτέλεσμα να ευνοηθούν ιδιαιτέρως οι δικηγόροι. Το 1992, όμως, κουρασμένοι από τη δαιμονοποίησή τους, οι πατέρες αναδιπλώνονται, δημιουργούν σωματεία και προβάλλουν με επιτυχία την άποψη, ότι οι οπαδοί της ανάμνησης σε κατάσταση ύπνωσης είχαν κάνει λανθασμένη ανάγνωση του Φρόιντ: «Αν όλοι αυτοί οι ανόητοι, θεραπευτές και θεραπευόμενοι, είχαν πράγματι διαβάσει τον Φρόιντ, θα ήξεραν ότι δεν υπάρχει πραγματική τραυματική ανάμνηση, που ανασύρεται δήθεν από το υποσυνείδητο: γι’ αυτό και ο Φρόιντ επιμένει στην έκφραση «ανάμνηση-οθόνη»». Λάθος ανάγνωση, λοιπόν.
Οιδιπόδειο
και Αουσβιτς
Αλλά και όταν διαβάζεται και ερμηνεύεται σωστά, ο Φρόιντ αποδεικνύεται επικίνδυνος. Λόγου χάριν, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, το οποίο χρησιμοποιείται ως μήτρα σε μεγάλο αριθμό συμπερασμάτων του. «Για τον Φρόιντ δεν πρόκειται απλώς για την ιστορία ενός ανθρώπου που σκοτώνει με μια άμαξα τον πατέρα του και παντρεύεται κατά λάθος τη μητέρα του», λέει η Κατρίν Κλεμάν και μάς θυμίζει ότι για τον Φρόιντ η ιστορία αυτή αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο κακό που πλήττει την ανθρωπότητα. «Ομως ο Φρόιντ ούτε είδε ούτε μπορούσε να προβλέψει τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και δεν γνώρισε τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, όπου πέθαναν οι τέσσερις αδελφές του. Ας πάρουμε τα 6 εκατομμύρια ανθρώπους που πέθαναν στο Ολοκαύτωμα. Νομίζετε ότι αυτά τα μεγέθη είναι συγκρίσιμα; Εγώ όχι».
Για την Κατρίν Κλεμάν τα πράγματα είναι σαφή. Από το Αουσβιτς και μετά, από τη βιομηχανική οργάνωση του εγκλήματος και μετά, είναι αδύνατο να στηρίζεται πια η ψυχανάλυση πάνω στην ιδέα της δυστυχίας και της τραγωδίας, όπως την εννοούσε ο Φρόιντ. Δεν είναι απαραίτητο να παρακολουθήσει κανείς τη συγγραφέα σε όλα της τα επιχειρήματα. Είναι όμως γεγονός ότι δημιουργώντας την έννοια του οιδιποδείου συμπλέγματος, ο Φρόιντ, που τον καταδίωκε η ιδέα της ενοχής, χάραξε ξανά με τρόπο πολύ ελεύθερο τον μύθο του Σοφοκλή, στον οποίο ο Οιδίποδας έχει άγνοια -άραγε είναι και αθώος λοιπόν;- των εγκλημάτων του.
Ασύστατες υποθέσεις
Αλλο παράδειγμα φροϋδικής πλάνης: ο πρωτόγονος κανιβαλισμός που αντιπροσωπεύει για τον Φρόιντ τη θεμελιακή πράξη του πολιτισμού μας. Καθαρή φαντασία! Οι ανθρωπολόγοι έχουν εξηγήσει τα διάφορα είδη κανιβαλισμού. Και αν ακόμη υποθέσουμε ότι υπάρχουν ίχνη ιεροτελεστικής ανθρωποφαγίας, «δεν έχουν βρεθεί ίχνη πατροκτόνου κανιβαλισμού» όπως αυτός που ο Φρόιντ αναπτύσσει εκτενώς στο «Τοτέμ και Ταμπού». Αλλά ο χρυσός φοίνικας της άγνοιας πρέπει σίγουρα να του δοθεί για τη μελέτη του πάνω στον «Μωυσή», όπου ο Φρόιντ ισχυρίζεται ότι ο Μωυσής δεν προέρχεται από τον εβραϊκό λαό αλλά από τις τάξεις των Αιγυπτίων αξιωματούχων, οι οποίοι είχαν αναλάβει το καθήκον να «δημιουργήσουν» τους Εβραίους, διώκοντάς τους από την Αίγυπτο.
Αυτές τις ρομαντικές και ασύστατες υποθέσεις, η Κατρίν Κλεμάν τις εξετάζει μέσα σ’ ένα ανάγλυφο και διαυγές κείμενο, όπου μαθαίνουμε ό,τι χρειάζεται να ξέρουμε πάνω στο ασυνείδητο. Ετσι μαθαίνουμε επίσης με ποιον τρόπο γίνονται οι θεραπείες στον υπόλοιπο κόσμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι στη Δύση θα έπρεπε να θεραπεύουμε με τα τζιν, τους μάγους και τα πνεύματα, αλλά ότι οι μέθοδοί μας, που στηρίζονται στην παντοδυναμία του ασυνειδήτου, είναι εν πολλοίς αδύναμες. Αυτή η τολμηρή εποποιία είναι μια πρόκληση να σκεφθεί κανείς για τον εαυτό του, να μαζέψει ο καθένας τα κομμάτια του μεγάλου ατομικού του παζλ.