Zbigniew Herbert: «H ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα». Εισαγωγή – μετάφραση: Χάρης Βλαβιανός. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, 2001, σελ. 189.
Το καλαίσθητο τομίδιο «H ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα» αποτελεί την εκτενέστερη και πληρέστερη παρουσίαση στην ελληνική γλώσσα ποιημάτων ενός από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς Ευρωπαίους ποιητές, του Πολωνού Zbigniew Herbert (1924-1988). Μετά την εμπεριστατωμένη εισαγωγή του Χάρη Βλαβιανού, το βιβλίο περιλαμβάνει τις μεταφράσεις 38 ποιημάτων του Herbert, συνοδευόμενες αντικριστά από το κείμενο της αγγλικής απόδοσής τους από τον Czeslaw Milocz και κατανεμημένες σε τέσσερις θεματικές ενότητες, η πρώτη από τις οποίες είναι η ποιητική συλλογή «Mr Cogito» (1974).
Οι αποδόσεις στην ελληνική των ποιημάτων του Herbert προστίθενται στο πλούσιο μεταφραστικό έργο του ποιητή Βλαβιανού στην τελευταία δεκαπενταετία, έργο που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, κείμενα των Whitman, Pound, Stevens, Ashbery, Goldoni και Blake. Οι μεταφράσεις αυτές υπήρξαν καρπός της στενής επαφής και της εκλεκτικής συγγένειας του Βλαβιανού με την αγγλοσαξονική ποίηση του μοντερνισμού και με τη μεταπολεμική ευρωπαϊκή και αμερικανική ποίηση. H γενική ευστοχία των ελληνικών αποδόσεων των ποιημάτων του Herbert προφανώς οφείλεται στη βαθύτερη συγγένεια του Βλαβιανού με το έργο του Πολωνού.
Η κύρια πηγή αυτής της συγγένειας εντοπίζεται σε ό,τι ο μεταφραστής επεσήμανε στην εισαγωγή του ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ποίησης του Herbert, στην «αίσθηση της συναισθηματικής ανάσχεσης». Με άλλα λόγια, αν και ο Herbert έγραψε ποίηση βασισμένη σε ένα δραματικό βιωματικό πυρήνα και δονούμενη υπόγεια από τις ψυχοσυναισθηματικές επιπτώσεις των οδυνηρών βιωμάτων του, συναρτημένων με την πολεμική και μεταπολεμική πολιτικοκοινωνική περιπέτεια της πατρίδας του αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης, επέλεξε μια αποδραματοποιημένη, ψυχρή έκφραση. Αναλόγως ο Βλαβιανός γράφει μια ποίηση με κατ’ εξοχήν στοχαστικό περιεχόμενο, όπου συνυπάρχουν και συμφύρονται οι, περιορισμένοι στην έκταση και την έντασή τους, λυρικοί θύλακες με την ποικιλότροπη ανάπτυξη του στοχασμού (με σκέψεις, ορισμούς, αφορισμούς κ.λπ.). Αλλα δευτερεύοντα κοινά στοιχεία τους είναι η θεματική συνθετικότητα του έργου τους και η κυρίαρχη σε αυτό αίσθηση της φθοράς και του θανάτου.
Η αντιπροσωπευτική συγκέντρωση ποιημάτων του Herbert δίνει την ευκαιρία να σχολιαστούν οι ομοιότητες και οι διαφορές της ποίησής του από εκείνην πολλών Ελλήνων ποιητών της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Αν και ο οδυνηρός βιωματικός άξονας είναι κοινός, προσδιορισμένος από το σύνδρομο της μεταπολεμικότητας, όπως επίσης η αυστηρή σύνδεση της ποιητικής με την πολιτική ηθική είναι ανάλογη, παρατηρείται μια καίρια διαφορά. O Herbert περιτριγύρισε, από ατυχείς συγκυρίες του ταραγμένου βίου του, τα «ξένα έθνη», εγκλιματίζοντας στο ποιητικό έργο του τη σπουδή της θαλερής, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 20ύ αιώνα, ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.
Αντιθέτως, η άμεση επαφή των Ελλήνων μεταπολεμικών ποιητών με τη δυτική λογοτεχνική παράδοση, παλαιότερη και πρόσφατη, περιορίστηκε δραστικά, κυρίως λόγω των πολιτικοκοινωνικών συνθηκών που επικράτησαν στην Ελλάδα. Το αποτέλεσμα ήταν η διαμόρφωση μιας ποιητικής εντοπιότητας. Ανεξάρτητα από τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις που είχε η εντοπιότητα αυτή, διακριτή στο μεγαλύτερο μέρος της μεταπολεμικής ποίησης, είναι βέβαιο ότι συνέβαλε στη μείωση του διαλόγου της ελληνικής με τη διεθνή ποίηση και στη σχετική αδυναμία να προσεγγιστεί το ξενόγλωσσο κοινό.
Ο Herbert, εκμεταλλευόμενος τα πλούσια κοιτάσματα της κεντροευρωπαϊκής κουλτούρας, κινήθηκε στο εσωτερικό αλλά και στην περιφέρεια της τεράστιας αυτής πνευματικής παρακαταθήκης: αφενός αφομοίωσε ζωογόνα στοιχεία της, αφετέρου κράτησε απέναντί της μια κριτική απόσταση. Αυτή η ποικίλη σχέση διαλόγου επιτεύχθηκε με δύο κυρίως χαρακτηριστικά της ποίησης του Herbert, τα οποία επεσήμανε και ο Βλαβιανός στην εισαγωγή του.
Το ένα είναι η εκτεταμένη χρήση βιβλικών και ελληνικών μυθολογικών θεμάτων και το άλλο η εστίαση σε συγκεκριμένα αντικείμενα και η αποφυγή της αφαίρεσης. Στην ποίηση του Herbert, χάρη στη θεματική και εκφραστική πολυμορφία της, συνυπάρχουν και συλλειτουργούν στοιχεία που χαρακτήρισαν την πολιτική και την υπαρξιακή τάση της ελληνικής μεταπολεμικής ποίησης.
Οι χαρακτηρισμοί πολιτικός, κοινωνικός, μεταφυσικός, υπαρξιακός και φιλοσοφικός ποιητής μπορούν να αποδοθούν από κοινού στον Herbert, εξεικονίζοντας τις φάσεις του πολυσύνθετου ποιητικού έργου του. Στο κέντρο όλων αυτών των μεταμορφώσεων παραμένουν ως συνεκτικός πυρήνας το χιούμορ, η ειρωνεία, ο σαρκασμός (συχνά ως αυτοσαρκασμός), ο σκεπτικισμός. H ιστορία, το αγαπημένο θέμα του Herbert, θεωρείται μέσα από μια δραματική ειρωνεία καβαφικού τύπου, που έχει ως αποτέλεσμα πολλά από τα ποιήματά του να διαβάζονται ως ειρωνικές διδακτικές παραβολές.
Η δραματική ειρωνεία λειτουργεί ως παραμορφωτικός καθρέφτης του ποιητικού υποκειμένου και του κοινωνικού συνόλου, του ιστορικού παρελθόντος και του παρόντος. Αλλά σε αυτήν την παραμόρφωση έγκειται η απαραχάρακτη προσωπική αλήθεια που επιφυλάσσει στον αναγνώστη της η ποίηση του Herbert. Μια αλήθεια σκεπτικισμού, στωικής εγκαρτέρησης και πεισματικού κουράγιου, αλήθεια που συγγενεύει κατά βάθος με εκείνη της καβαφικής ποίησης.
Χάρη στα παραπάνω στοιχεία τα οποία ενισχύουν την υψηλή επικοινωνιακή δυναμική και τη διεθνή εμβέλεια της ποίησης του Herbert, ο Πολωνός ποιητής απέφυγε ό,τι οι περισσότεροι σύγχρονοί του Ελληνες μεταπολεμικοί ποιητές δεν απέφυγαν: το στίγμα μιας ποιητικής εντοπιότητας, προσηλωμένης στο εδώ και τώρα ενός αναμφίβολα σπαρακτικού ατομικού και συλλογικού δράματος, το οποίο όμως με το πέρασμα του χρόνου ξεθώριασε, επειδή για τους νεότερους αναγνώστες έπαψαν να υπάρχουν οι βιωματικές και ιδεολογικές προϋποθέσεις της πρόσληψής του. Οι καλές μεταφράσεις του Βλαβιανού μάς πείθουν ότι ο Herbert παραμένει ένας δραστικός σύγχρονος ποιητής, ένας χαμηλόφωνος και στοχαστικός ελεγειακός κατά βάθος ποιητής που ατενίζει με πικρό χαμόγελο ένα άχρωμο αύριο πάνω από τα ερείπια της σύγχρονης ιστορίας.