Ανδρέας Εμπειρίκος: «Ταξίδι στη Ρωσσία. Ημερολόγιο και φωτογραφίες. Δεκέμβριος 1962». Φιλολογική επιμέλεια επίμετρο: Γιώργης Γιατρομανωλάκης. Εκδόσεις Αγρα, 2001, σελ. 60.
Ανδρέας Εμπειρίκος: «Μία περίπτωσις ιδεοψυχαναγκαστικής νευρώσεως με πρόωρες εκσπερματώσεις και άλλα ψυχαναλυτικά κείμενα». Επιμέλεια Γιώργος Κούριας. Επίμετρο Θανάσης Τζαβάρας, Γιώργος και Ερη Κούρια. Μετάφραση: Αλόη Σιδέρη. Εκδόσεις Αγρα, 2001, σελ. 280.
Το ταξίδι του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Οδυσσέα Ελύτη, του Γιώργου Θεοτοκά και του γιατρού Ταντανάση πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 1962, έπειτα από πρόσκληση του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου για μια δεκαπενθήμερη επίσκεψη στη Ρωσία. Στο σημειωματάριο του Εμπειρίκου, που βρέθηκε ανάμεσα στα φιλμ και τις φωτογραφίες του ταξιδιού, υπάρχουν οι ημερολογιακές εγγραφές δεκατριών συνολικά ημερών (για το διάστημα 14.12.1962 – 28.12.1962). H έκδοσή τους συνοδεύεται από φωτογραφίες του Εμπειρίκου από τη Μόσχα και το Λένιγκραντ, μία του ίδιου τραβηγμένη από τον Ελύτη και τις φωτογραφίες της πρώτης και της τελευταίας σελίδας του σημειωματαρίου. Συμπληρώνεται με τρία πεζά ποιήματα, τα οποία επίσης βρέθηκαν ανάμεσα στα χαρτιά του ποιητή και συνδέονται με το ταξίδι του στη Ρωσία και με το ποίημα «Ες-Ες-Ες-Ερ Ρωσσία» (Αγρα, 1995).
Σε αντίθεση με τον αισιόδοξο τόνο των ποιημάτων αυτών, η «μανιοκατάθλιψη» του Εμπειρίκου παρουσιάζεται στις ημερολογιακές σημειώσεις αλληλένδετη με τις σκέψεις του για την ιστορική πορεία της Ρωσίας στα μετεπαναστατικά χρόνια και για τη δική του προσωπική πορεία. Ενδεικτική είναι και η θεματογραφία των φωτογραφιών, όπου συχνά αποδίδεται με αινιγματικό τρόπο η συνύπαρξη του παλαιού (παραδοσιακά κτίρια και εκκλησίες) με το σύγχρονο (οι γερανοί ή οι καπνοδόχοι των εργοστασίων, σε πρώτο ή μακρινό πλάνο).
Ο φωτογράφος Εμπειρίκος μάς είναι πλέον αρκετά γνωστός. Πραγματοποιείται άλλωστε αυτό τον καιρό η έκθεση «Ανδρέας Εμπειρίκος: Προσωπική μυθολογία» (Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων, ώς τις 17.1.2002), όπου μεταξύ άλλων παρουσιάζονται και διακόσιες φωτογραφίες του, και κυκλοφορεί το πολυαναμενόμενο φωτογραφικό λεύκωμα από τις εκδόσεις Αγρα «O φωτοφράκτης – O Ανδρέας Εμπειρίκος φωτογράφος». Αυτό που τραβά την προσοχή εδώ, όμως είναι ο κινηματογραφιστής Εμπειρίκος. Δεδομένης της ιδιαίτερης σχέσης των Γάλλων υπερρεαλιστών με τον κινηματογράφο, η οποία έχει εντελώς αγνοηθεί από την ελληνική κριτική, θα παρουσίαζε εξαιρετικό ενδιαφέρον η γνωστοποίηση των κινηματογραφικών φιλμ που τράβηξε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού και γενικότερα τα προϊόντα της ενασχόλησής του με την κινηματογράφηση.
Οι προσωπικές λεπτομέρειες θυμίζουν πως ο Εμπειρίκος, που έκανε ψυχανάλυση με τον Ρενέ Λαφόργκ και άσκησε ψυχαναλυτική πρακτική στην Αθήνα επί σειρά ετών (1935-1951), δεν έχει αφήσει, όσο γνωρίζουμε, κείμενα αυτοανάλυσης ή καταγραφές ονείρων. Εξάλλου, προφανώς δημοσίευσε μόνο ένα ψυχαναλυτικό κείμενο, που περιλαμβάνεται στον δεύτερο τόμο.
Το 1950 εμφανίστηκαν στη «Revue Francaise de Psychanalyse» τα άρθρα της ελληνικής ψυχαναλυτικής ομάδας (μέλη της ήταν ο Εμπειρίκος, ο Γεώργιος Ζαβιτζιάνος και ο Δημήτριος Κουρέτας και συστήθηκε στην περίοδο 1946-1949), με στόχο την αναγνώρισή της από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία. Το άρθρο του Εμπειρίκου, με τίτλο «Μία περίπτωσις ιδεοψυχαναγκαστικής νευρώσεως με πρόωρες εκσπερματώσεις», συνοδεύεται στον τόμο από την ανολοκλήρωτη καταγραφή μίας ακόμη ανάλυσης («Μία περίπτωσις ασυνείδητης φιλομοφυλίας») και από απόσπασμα μίας ομιλίας του («H ψυχαναλυτική τεχνική»). Παρατίθενται τα πρωτότυπα γαλλικά κείμενα και η προσεγμένη μετάφραση από την Αλόη Σιδέρη. H απλή δημοτική αποτέλεσε σωστή επιλογή, αφού η απομίμηση της καθαρεύουσας του Εμπειρίκου θα ήταν επουσιώδης. Δείγμα της άλλωστε υπάρχει στο τέταρτο κείμενο, που είναι γραμμένο στην ελληνική. Πρόκειται για ένα επίσης αδημοσίευτο εγκώμιο για τη Μαρία Βοναπάρτη, που ακολουθείται από σχετικό βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα, δημοσιευμένο το 1963. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με το λεξιλόγιο ψυχαναλυτικών όρων που είχε καταρτίσει ο ποιητής.
Παρατηρούνται εδώ ενδιαφέρουσες αποκλίσεις από την καθιερωμένη πια ορολογία (λ.χ. φιλομοφυλία αντί για ομοφυλοφιλία).
Οπως επισημαίνουν οι συγγραφείς των Επιμέτρων, το ύφος του Εμπειρίκου παραπέμπει στα γραπτά του Φρόυντ. Διαπιστώνεται ακόμη πως η ψυχαναλυτική συγγραφική παραγωγή του συνεπούς ψυχαναλυτή και πολυγραφότατου λογοτέχνη είναι απρόσμενα πενιχρή. Αποτελεί, λοιπόν, προκλητική υπόθεση εργασίας η πρόταση των E. και Γ. Κούρια (διατυπωμένη εδώ και αρκετά χρόνια) να αναζητηθεί το υλικό της ψυχαναλυτικής πρακτικής του στα λογοτεχνικά κείμενά του.
Πράγμα που υποβάλλει ένα συναφές ερώτημα και μια ανάλογη εικασία: γιατί ο Εμπειρίκος, που ήταν ένας από τους πιο πολυταξιδεμένους Ελληνες συγγραφείς, κράτησε σημειώσεις μόνον από το ταξίδι στη Ρωσία; Οπως μαθαίνουμε, δεν υπάρχει άλλο ημερολόγιο ούτε ταξιδιωτικές σημειώσεις – όπως δεν έχουμε αυτοαναλύσεις και καταγραφές ονείρων. Μήπως λοιπόν το σημειωματάριο είναι ένα κατάλοιπο που δεν μπόρεσε να αξιοποιηθεί με άλλο τρόπο παρά μόνον για το ποίημα «Ες-Ες-Ες-Ερ Ρωσία»; Μήπως τις σημειώσεις από τα άλλα του ταξίδια δεν τις βρήκαμε γιατί μπορούμε να τις δούμε πλήρως ανεπτυγμένες λογοτεχνικά στον «Μεγάλο Ανατολικό», στην «Αργώ», στη «Ζεμφύρα» και σε άλλα γνωστά ή ακόμη ανέκδοτα έργα;
Με άλλα λόγια, ενδέχεται τα αποτελέσματα των ψυχαναλύσεων, η ενασχόληση με τη φωτογραφία και τον κινηματογράφο, και η εμπειρία που παλαιότεροι συγγραφείς θα καταχωρούσαν σε (ταξιδιωτικά) ημερολόγια να ήταν για τον υπερρεαλιστή Εμπειρίκο αφορμή και υλικό προς επεξεργασία για την καθαυτό δραστηριότητά του, τη λογοτεχνική: δηλαδή, διαφορετικοί τρόποι για να περιηγηθεί στους δαιδαλώδεις διαδρόμους του ασυνείδητου και να εισαχθεί στη γριφώδη οπτική του ονείρου. Αυτή που κυρίως αναδεικνύεται στο ποιητικό και πεζογραφικό έργο του.