Στο βιβλίο της «Κυπριακά δημοτικά θρησκευτικά ποιήματα από το ανέκδοτο χειρόγραφο του Εμμανουήλ Χριστοδούλου – Χατζηφιλίππου, Χουλιώτη»1, η Μάγδα Κιτρομηλίδου, σε επίμετρο, δημοσιεύει τα βιβλία που έχουν διασωθεί στα κατάλοιπα του Εμμανουήλ Χατζηφιλίππου (1884-1973), γεωργού και ψάλτη στην κοινότητα Χούλου, για να καταφανεί ποιες ήταν οι μορφωτικές δυνατότητες στο τέλος του 19ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού σε ένα χωριό της επαρχίας Πάφου. O πίνακας των βιβλίων είναι πράγματι μια πολύτιμη μαρτυρία που βοηθάει στη σύνθεση του μορφωτικού ψηφιδωτού της εποχής αυτής. Τελευταίος στη σειρά (με αρ. 31) αναφέρεται ο τίτλος: «O άνθρωπος με την προσωπίδα και ο Φων Κολοκοτρώνης», με την υποσημείωση ότι το βιβλίο είναι φθαρμένο και δεν προσφέρει άλλα στοιχεία.
Ο Φων Κολοκοτρώνης είναι ήρωας (καχεκτικός αλλά δαιμόνιος) του μυθιστοριογράφου Αριστείδη Κυριακού. Ηταν πραγματικό πρόσωπο, μας πληροφορεί ο μελετητής του λαϊκού μυθιστορήματος Κυριάκος Κάσσης. Αφησε μάλιστα και μια μαρτυρία, ένα χειρόγραφο βιβλίο με τίτλο: «Αστυνομική μελανή βίβλος Θ. K. Κολοκοτρώνη»2. Το «ληστοαστυνομικό» μυθιστόρημα του Αριστείδη Κυριακού με τίτλο «O Μαύρος αρχιληστής και ο Φων Κολοκοτρώνης» κυκλοφόρησε το 1914. O Ηλίας Οικονομόπουλος, μετά τον θάνατο του Κυριακού, υιοθέτησε τον ήρωά του και ο Φων Κολοκοτρώνης είναι ήρωας στις δικές του σελίδες, όπως στο έργο «O Αετός του Μωρηά στο Παρίσι και ο Φων Κολοκοτρώνης», που κυκλοφόρσε το 1922. Ερευνώντας την εργογραφία του Αριστείδη Κυριακού και του Ηλία Οικονομόπουλου, καθώς και διάφορα άλλα βιβλία για το λαϊκό μυθιστόρημα στην Ελλάδα, δεν ανανάλυψα παρόμοιο τίτλο με αυτόν που αναφέρει η Μάγδα Κιτρομηλίδου στο βιβλίο της. H υποψία ότι θα πρόκειται για ένα καινούργιο μυθιστόρημα που δεν έχει καταλογραφηθεί φαίνεται απίθανη. Ισως να πρόκειται για νέα, άγνωστη, έκδοση, με αλλαγμένο τίτλο, ενός γνωστού μυθιστορήματος του Κυριακού ή του Οικονομόπουλου, το πιθανότερο να πρόκειται για γνωστή και καταγραμμένη έκδοση, επειδή όμως το βιβλίο είναι φθαρμένο η καταγραφή του τίτλου να έγινε από τις κεφαλίδες των σελίδων που, συνήθως, είχαν διαφορετικό τίτλο από εκείνο του εξωφύλλου και της σελίδας τίτλου.
Το βιβλίο του A. Κυριακού «Μαύρος αρχιληστής και ο Φων Κολοκοτρώνης» κακόπαθε πολύ από τους μεταγενέστερους, γράφει ο Απόστολος Δούρβαρης, μελετητής του έργου του Κυριακού3. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι οι 1.888 σελίδες της πρώτης έκδοσης του 1914 γίνονται 512 σε έκδοση που κυκλοφόρησε το 1925, μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Ακόμη και ο τίτλος αλλάσσει και γίνεται:«Ο Αετός του Μωρηά και ο Φων Κολοκοτρώνης». Ακόμη, γράφει ο Δούρβαρης, «επώνυμοι, ψευδώνυμοι και ανώνυμοι διασκευαστές των έργων του Κυριακού (ιδίως μετά τον θάνατό του, το 1919) παράλλαξαν αυθαιρέτως τη δράση, τα ονόματα των ηρώων και, φυσικά, τους τίτλους. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι να υπάρχουν μυθιστορήματα που συναντώνται υπό 2, 3, 4 και 5 ακόμη, διαφορετικούς τίτλους». Τότε, τονίζει ο μελετητής Χρήστος Δερμεντζόπουλος, κατοχυρωμένα συγγραφικά δικαιώματα δεν υπήρχαν, ένα έργο εκδιδόταν σε σύντομο χρονικό διάστημα από πολλούς εκδοτικούς οίκους, ακόμη και εκτός των κρατικών ορίων της Ελλάδος (Αλεξάνδρεια, Λευκωσία, Νέα Υόρκη), με αλλαγμένους τίτλους και διαφορετική έκταση σελίδων. Ακόμη, μετά τον θάνατο του συγγραφέα τους, διάφορα μυθιστορήματα διασκευάζονταν από νεώτερους συγγραφείς είτε επανακυλοφορούσαν με λίγες αλλαγές, αλλά με άλλο όνομα συγγραφέα.4
Η πληροφορία που μας δίδει η Μάγδα Κιτρομηλίδου ότι το βιβλίο «O άνθρωπος με την προσωπίδα και ο Φων Κολοκοτρώνης» είναι φθαρμένο και δεν προσφέρει άλλα στοιχεία αποτελεί ακόμη ένα τεκμήριο ότι τα βιβλία του Κυριακού, όπως και των άλλων συγγραφέων των λαϊκών μυθιστορημάτων, διαβάζονταν και γι’ αυτό οι επανεκδόσεις από διάφορους εκδοτικούς οίκους, οι διασκευές, οι συντμήσεις σελίδων και οι αλλαγές τίτλων.
Από τη βιβλιοθήκη του Εμμανουήλ Χριστοδούλου – Χατζηφιλίππου που διασώθηκε, φαίνεται πως είναι το πιο φθαρμένο βιβλίο, αφού για όλα τα άλλα υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες. Αλήθεια, πόσοι θα το δανείστηκαν και θα το διάβασαν στην απομονωμένη περιοχή που έδρασε ο Εμμανουήλ Χριστοδούλου – Χατζηφιλίππου; Τι άλλο αέρα φιλαναγνωσίας έφερε στην περιοχή της Πάφου; Πόσοι διάβασαν το βιβλίο «Πρακτικός οδηγός γραμματέως» (Λευκωσία 1911) ή το έργο του Σ. Χρίστη, «Εργα, τόμος B΄, Ομιλίες Λόγοι Αρθρα Προσφωνήσεις»4, που τα αντίτυπα στη βιβλιοθήκη του Χατζηφιλίππου διασώζουν τα στοιχεία τους όλα και πόσοι το βιβλίο «O άνθρωπος με την προσωπίδα και ο Φων Κολοκοτρώνης»; Γιατί τα πρώτα δύο βιβλία ίσως να τα φυλλομέτρησε μόνον ο ιδιοκτήτης τους, ενώ το βιβλίο με τον Φων Κολοκοτρώνη μπορεί να το δάνεισε πολλές φορές και σε κάθε δανεισμό, πριν επιστραφεί στη βιβλιοθήκη του, να το διάβασαν αρκετοί. Αυτά ποια επιστήμη θα τα μετρήσει και συνυπολογίσει για να καταλάβουμε τάσεις και ροπές, νοοτροπίες, επιλογές και αισθητικές προτιμήσεις; Γιατί, μη έχοντας άλλα στοιχεία, όλες οι πληροφορίες για τα βιβλία μιας βιβλιοθήκης που διαδόθηκε, είναι ισότιμες. Ολα καταδεικνύουν, με ίσης αξίας πληροφόρηση, ότι μια ορισμένη περίοδο αυτοί οι συγκεκριμένοι τίτλοι βιβλίων διακινήθηκαν σε έναν συγκεκριμένο χώρο. Μένει μόνο η ένυλη παρουσία του βιβλίου σήμερα, φθαρμένο χωρίς εξώφυλλο, να μαρτυρά για μια πάλλουσα ζωή, για τα πολλά χέρια που το κράτησαν με θέρμη, για τα πολλά ζευγάρια μάτια που ρίχτηκαν παθιασμένα στις σελίδες του για την απόλαυση της ανάγνωσης.
Τα ληστρικά μυθιστορήματα του Κυριακού και άλλων συγγραφέων, καθώς και τα πεζογραφήματα με τα «Μυστήρια» και τα «Απόκρυφα» και τα άλλα λαϊκά αναγνώσματα αυτής της περιόδου, αποτελούν κείμενα που έφεραν ένα καινούργιο ρίγος στον ελληνικό χώρο, μια καινούργια τάση φιλαναγνωσίας. Σήμερα, διαβάζουμε τα βιβλία αυτά χωρίς τον σνομπισμό και τις σοβαροφανείς προκαταλήψεις της παλιάς κριτικής και κάποτε ανακαλύπτουμε πεζογραφικές αρετές, τουλάχιστον η ανάγνωσή τους συντελεί στην κατανόηση του κλίματος μιας εποχής, των στάσεων, νοοτροπιών και του γενικότερου ιδεολογικού πλαισίου της, των αιτημάτων και προτιμήσεων των λαϊκών στρωμάτων της.
1) Εκδ. Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2001.
2) Κυριάκος Κάσσης «Το ελληνικό λαϊκό μυθιστόρημα 1840-1940», β΄ έκδοση, Αθήνα 1983, σ. 109.
3) Απόστολος Δούρβαρης «O Αριστείδης Κυριακός και το λαϊκό ανάγνωσμα», εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1992, σ. 27.
4) Χρήστος A. Δερμεντζόπουλος, «Το ληστρικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα, Μύθοι – Παραστάσεις – Ιδεολογία», εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1997, σελ. 63. Βλ. και Σάββας Παύλου «Νέες πληροφορίες για τις εκδόσεις των έργων του Αριστείδη Κυριακού στην Κύπρο και: Επί του πιεστηρίου υστερόγραφον», περ. «Μικροφιλολογικά», Λευκωσία, φθινόπωρο 1998, αρ. 4, σ. 17-20 και 47.
5) Τα πλήρη στοιχεία του βιβλίου: Σάββα Θεοδ. Χρίστη, «Εργα τόμος B΄. Ομιλίες, Λόγοι, Αρθρα, Προσφωνήσεις. A. Θρησκευτικά Σειρά α΄ (1908-1945)» Κερύνεια – Κύπρος 1946.