Δημήτρης Δ. Αρβανιτάκης
Κοινωνικές αντιθέσεις στην πόλη της Ζακύνθου
Το ρεμπελιό των ποπολάρων (1628)
Εκδ. Μουσείο Μπενάκη και Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο 2001, 453 σελ.
Για τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη Ζάκυνθο στις αρχές του 17ου αιώνα και είναι γνωστά ως «ρεμπελιό των ποπολάρων», επικρατούσε για χρόνια περισσότερο μια μυθιστορηματική εκδοχή τους περιβεβλημένη από μια αύρα ηρωισμού και φορτισμένη με εθνικά στοιχεία, παρά μια σαφής εικόνα τού για το τι πράγματι έγινε. Με το βιβλίο αυτό, το οποίο αποτελεί την έντυπη μορφή της διδακτορικής του διατριβής, ο Δ. Αρβανιτάκης προσπαθεί να απαντήσει στα ερωτήματα που χρόνια έθετε η ιστορική έρευνα αλλά παρέμεναν αναπάντητα.
Η αναζήτηση του αρχειακού υλικού στα αρχεία της Βενετίας ήταν η μόνη επιλογή μετά την καταστροφή του αρχείου της Ζακύνθου στη δεκαετία του 1950. Και, όπως αναφέρει και ο ίδιος ο συγγραφέας, η απώλεια αυτή δεν επιτρέπει στην ιστορική έρευνα να δώσει όλες τις απαντήσεις, οι οποίες θα εξάγονταν σε μια διαφορετική περίπτωση.
Στο συγκεκριμένο έργο, ο Αρβανιτάκης παρακολουθεί βήμα προς βήμα τα γεγονότα του 1628. Το έργο του είναι συνθετικό, καθώς αφενός προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει τα κείμενα των βενετικών αρχών που έδρευαν στο νησί της Ζακύνθου ή των αξιωματούχων στην έδρα της διοίκησης, στη Βενετία, αφετέρου τα συνδυάζει με τα δεδομένα του κειμένου του Αγγελου Σουμάκη, ο οποίος είχε συντάξει το «Διήγησις του ρεμπελιού των ποπολάρων» και έχει αφήσει την πληρέστερη καταγραφή των όσων είχαν συμβεί τότε. Βασικό ενδιαφέρον του Αρβανιτάκη είναι να αποσαφηνίσει τους όρους που εμφανίζονται στη «Διήγηση» του Σουμάκη, το ποιοι ήταν οι πολίτες (cittadini) και ποιοι οι ποπολάροι, ποιοι οι ευγενείς και ποια τα άλλα κοινωνικά στρώματα του νησιού.
Η επιχειρηματολογία του, αναλυτική, παραβάλλει δεδομένα της φεουδαλικής κοινωνίας της Δύσης και προσπαθεί μέσα από το συνδυασμό των πηγών και της βιβλιογραφίας να περιγράψει τα όρια του κοινωνικού στρώματος που αναφέρεται ως «ποπολάροι». Με τον τρόπο αυτό δίνει και τα κοινωνικά πλαίσια της εξέγερσης του 1628. Διαφαίνεται ότι ο χαρακτήρας της δεν ήταν κοινωνικός ούτε έφερε εθνικά χαρακτηριστικά, αλλά ήταν οικονομικός και κυρίως πολιτικός. Μέσα από τη σκιαγράφηση των κοινωνικών και πολιτικών δεδομένων της εποχής και την καταγραφή, μέρα με τη μέρα, των γεγονότων, όπως δίνονται από τα έγγραφα των Βενετών και Ελλήνων αξιωματούχων, αναδεικνύεται η σύγκρουση οικονομικών δυνάμεων και η αναμέτρηση πολιτικών εξουσιών για την υπεροχή και τον έλεγχο του νησιού κάτω από τη βενετική διοίκηση.
Ελληνες και Βενετοί
Επιπλέον, αναδεικνύεται ο βαθμός αυτονομίας των Ελλήνων στο νησί, οι δυνατότητες της βενετικής διοίκησης να ελέγξει ουσιαστικά και να καταστείλει, τελικά, τη διαφθορά και τις αντιστάσεις των ισχυρών του νησιού. Καταφέρνει επιπλέον να καταδείξει τη λειτουργία των κοινωνικών στρωμάτων του νησιού που ήρθαν σε σύγκρουση, τη διαπλοκή των ατόμων, την ανάδειξη συχνά προσωπικών στρατηγικών και την πολυδιάσπαση της κοινωνίας, η οποία διερχόταν μια περίοδο ανασυγκρότησης τον 17ο αιώνα. Οπως φαίνεται από την εξαιρετική δουλειά του Αρβανιτάκη, τα γεγονότα του «ρεμπελιού» ήταν απόρροια αυτής ακριβώς της μεταβατικής περιόδου και της οικονομικής ανόδου αστικών στοιχείων που διεκδικούσαν την πολιτική τους αυτονόμηση και ενδυνάμωση.
Το έργο του Αρβανιτάκη δεν παραμένει στην εξέταση μόνο των πολιτικών εξελίξεων αλλά ενδιαφέρεται συνολικότερα για την κοινωνική και πολιτική κατάσταση στη Ζάκυνθο του 17ου αιώνα, μελετά τις προγενέστερες ερμηνείες του «ρεμπελιού» από συγγραφείς, ιστοριοδίφες και λογοτέχνες από τον 19ο αιώνα και εξετάζει τις καταβολές του βασικού κειμένου για τα γεγονότα, της «Διήγησης» του Σουμάκη. Με το έργο αυτό, ενώ καλύπτει τα περισσότερα κενά της έρευνας γύρω από τα γεγονότα και τις μαρτυρίες τους, θέτει νέα ζητήματα προς διερεύνηση, καθώς ο συγγραφέας δεν διστάζει να υποδείξει τα κενά που παραμένουν ακόμα στη συγκεκριμένη έρευνα. Πρόκειται για ένα κείμενο που αφήνει τις καλύτερες εντυπώσεις για την πορεία της ιστορικής έρευνας της βενετικής περιόδου.