Σ ε ποια εποχή έγιναν αυτά τα πανέμορφα διάφανα μυροδοχεία; Τα φλασκιά, οι πυξίδες, οι αμφορίσκοι, τα διάφανα πιάτα, οι καράφες και τα βαζάκια με τα τολμηρά σχήματα, τα διαχρονικά σχέδια και τα ολοζώντανα χαρούμενα χρώματα; Που παντρεύουν με τον πιο μοντέρνο τρόπο και την πιο ζωηρή φαντασία το κίτρινο με το γαλάζιο, το μπλε με το τιρκουάζ και το πράσινο με το μελί; Τον 4ο, τον 18ο ή τον 20ό αιώνα;
Αν ήταν ερώτηση σε τηλεπαιχνίδι θα μπέρδευε τους πάντες. Αν όμως επισκεφθείτε την αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου θα ανακαλύψετε ότι τα μικρά αυτά αριστουργήματα, 215 όλα κι όλα από τα 1500 που κρύβονται στις αποθήκες του, έρχονται από πολύ μακριά. Μονόχρωμα, πολύχρωμα, διαφανή και ιριδίζοντα, άλλα πολυτελή κι άλλα πιο ταπεινά, έχουν μακρά ιστορία. Κι όλα μαζί αποτελούν την «Εύθραυστη πολυτέλεια» που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα από τους προϊστορικούς έως και τους υστεροβυζαντινούς χρόνους. Μια πολυτέλεια και τεχνική που σήμερα αντιγράφουν πολλοί στο όνομα της καινοτομίας.
Αποχαιρετισμός
Με αυτή τη μικρή έκθεση που δημιουργεί ονειρική ατμόσφαιρα στον επισκέπτη, το πρώτο μουσείο της χώρας θα αποχαιρετήσει για ενάμιση χρόνο το κοινό, προκειμένου να επισκευάσει επιτέλους τις ζημιές του σεισμού και τη φθορά του χρόνου που το σημάδεψαν, και να αντιμετωπίσει τα νέα δεδομένα για τις ανάγκες του 2004. Να γίνει δηλαδή αντάξιο του εαυτού του. Οι ιδέες του διευθυντή του, κ. Νίκου Καλτσά, είναι πολλές για το μέλλον, όπως άλλωστε και οι γεμάτες από αρχαιολογικό υλικό αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που θα βγάλουν στο φως θησαυρούς τους οποίους κανείς δεν αντίκρισε μέχρι σήμερα, παρά μόνο το επιστημονικό προσωπικό.
Αλλωστε και το υλικό της τελευταίας περιοδικής του έκθεσης, τα πανέμορφα γυαλιά, άγνωστο ήταν σε όλους. Η εμφάνισή του όμως, ήταν αρκετή για να εντυπωσιάσει όσους μπαίνουν στη μικρή φρεσκοβαμμένη στους τόνους του βεραμάν, αίθουσα. Με αριστουργήματα σαν τον έρωτα που δαμάζει ένα θαλάσσιο τέρας όπως απεικονίζεται στην κύλικα από τη Σίφνο, το έκθεμα-σταρ δηλαδή, με τις έγγλυφες παραστάσεις. Το μοναδικό; Οχι υπάρχουν πολλά να δείτε ακόμη. Τα «μωσαϊκά αγγεία», εκείνα τα μπολ από το ναυάγιο των Αντικυθήρων που σε κάνουν να αναρωτιέσαι ποιο θαύμα τα κράτησε θαμμένα τόσα χρόνια στο βυθό για να τα δούμε σήμερα. Πού να πρωτοσταθεί κανείς; Στο θησαυρό του Παλαιοκάστρου Καρδίτσας του 2ου-1ου αι. π.Χ., στα φυσητά μυροδοχεία του 1ου-3ου μ.Χ. ή στα μυροδοχεία που κατασκευάστηκαν με την τεχνική του πυρήνα το 500-425 π.Χ. και θυμίζουν τόσο έντονα τις πανάκριβες μοδάτες καράβες στα ντιζάιν καταστήματα γυαλικών; Εντυπωσιακός κι ο γυάλινος κάδος του 4ου π.Χ. αιώνα από την Κύπρο που μας υποδέχεται στην είσοδο.
Η γέννηση του γυαλιού
Το γυαλί γεννήθηκε στις φλόγες του κλιβάνου. Συστατικά του η χαλαζιακή άμμος, τα αλκάλια, η σόδα ή η ποτάσσα και η άσβεστος. Η ανακάλυψή του έγινε τυχαία, κάπου στη Μεσοποταμία. Αποτέλεσμα πειραματισμών κατά τη διαδικασία στίλβωσης πήλινων αντικειμένων. Ετσι έγινε μαζί με το χρυσό ένα από τα πιο επιθυμητά και πολυτελή είδη.
Το εποπτικό υλικό δίπλα σε κάθε προθήκη ενημερώνει σχετικά τον επισκέπτη όπως και για την ιστορία των εκθεμάτων που, όπως λέει και ο κ. Καλτσάς, «προέρχονται από διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου. Αποτελούν προϊόντα ανασκαφής ή τυχαία ευρήματα, δωρεές και παραδόσεις. Αν και η ακριβής τους προέλευση δεν είναι πάντα γνωστή παρέχουν μια ικανοποιητική, κατατοπιστική και συνάμα εντυπωσιακή εικόνα της αρχαίας υαλουργίας και καταδεικνύουν τόσο την εξέλιξη της τεχνικής της επεξεργασίας του γυαλιού όσο και την υψηλή αισθητική των δημιουργών του». Η επισήμανση άλλωστε που έκανε ο κ. Καλτσάς τη βραδιά των εγκαινίων της έκθεσης ήταν χαρακτηριστική: «Στη θέα αυτών των γυαλιών, με τη διαπιστωμένη αρτιότητα τέχνης, τεχνικής και αισθητικής, δίκαια αναλογίζεται κανείς ή για άλλη μια φορά υποστηρίζει, ότι η υαλουργία της σύγχρονης εποχής λίγες μόνο καινοτομίες έχει να επιδείξει».
Κύανος και ύαλος
Το μικρό φυλλάδιο αντί καταλόγου, είναι ευτυχώς γεμάτο με πληροφορίες για την εφαρμογή αυτής της τέχνης. «Στην Ελλάδα πρώτοι οι Μυκηναίοι αναφέρουν στις πινακίδες των αρχείων της Πύλου και των Μυκηνών τον όρο κύανο (ku-wa-no) που αργότερα επαναλαμβάνει ο Ομηρος στα έπη του, για να προσδιορίσει τη βαθύχρωμη κυανή στιλπνή ύλη, το γυαλί. Κατά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους ο όρος κύανος απαντάται σπάνια.
»Αδυνατώντας να κατανοήσουν τη φύση του γυαλιού το παρομοιάζουν με τους λίθους και, όταν είναι άχρωμο, με την κρύσταλλο, αναφερόμενοι σ’ αυτό περιφραστικά με τον όρο λίθος χυτή. Μόνο από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. ο όρος ύαλος εμφανίζεται στις επιγραφές και τις φιλολογικές πηγές. Ο Στράβων αναφέρει τον υαλουργό και την πρώτη ύλη, την υαλίτιδα γη και την υαλίτιδα άμμο, ενώ κάνει μνεία των τεχνικών όρων χωνεία, χύσις και χείσθαι».
Από τον Αριστοφάνη
Υάλινα εκπώματα. Ετσι αναφέρονται τα γυάλινα σκεύη για πρώτη φορά από τον Αριστοφάνη, ενώ στους κλασικούς χρόνους οι απεικονίσεις στα γυάλινα είναι σπάνιες, «καθίστανται ιδιαίτερα συχνές σε τοιχογραφίες και ψηφιδωτά κατά τους όψιμους ελληνιστικούς χρόνους». Τα πρώτα αγγεία που μπορούν να χρονολογηθούν με βεβαιότητα στα τέλη του 16ου – αρχές 15ου π.Χ. αιώνα έχουν βρεθεί στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. «Εχουν βαθύ κυανό χρώμα και έχουν κατασκευαστεί κυρίως με την τεχνική του πυρήνα. Η χρήση της μήτρας για την κατασκευή αγγείων είναι ιδιαίτερα περιορισμένη κατά τους υστεροελλαδικούς χρόνους. Στα τέλη του 8ου – αρχές 7ου π.Χ. αιώνα επανεμφανίζεται η χρήση της μήτρας για την κατασκευή ημισφαιρικών άωτων σκύφων, ενώ η τεχνική του πυρήνα είναι περιορισμένη». Νέα ανάπτυξη γνωρίζει στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. Μικρά γυαλιστερά πολύχρωμα μυροδοχεία γεμίζουν τον ελληνικό κόσμο από τη Μαύρη θάλασσα έως την Αίγυπτο και την Βόρεια Αφρική και από την Εγγύς Ανατολή ώς την Ισπανία. Είναι γνωστά ως «φοινικικά γυαλιά», όμως «ο τόπος παραγωγής τους πρέπει να αναζητηθεί μάλλον στη Ρόδο».
Η ανακάλυψη του φυσητήρα
Την ίδια εποχή στην Κρήτη φτιάχνονται τα πρώτα γυάλινα αντικείμενα «που είναι πιστά αντίγραφα των πήλινων αγγείων». Πρόκειται για τις πυξίδες με πώμα που κατασκευάστηκαν με την τεχνική της χύτευσης σε μήτρα. Ωσπου τον 1ο αι. π.Χ. η ανακάλυψη του φυσητήρα άλλαξε τις συνήθειες. Κι έτσι το μέχρι τότε σπάνιο είδος πολυτελείας έγινε προσιτό σε πολλούς και είδος ευρείας χρήσης. Η «επανάσταση στην αρχαία υαλουργία», όπως σημειώνει η επιμελήτρια της έκθεσης, κ. Ελισάβετ Στασινοπούλου, «καθώς με την τεχνική της εμφύσησης τα γυάλινα σκεύη από σκεύη πολυτελείας προορισμένα για εύρωστες κοινωνικά τάξεις απευθύνονται πλέον στο ευρύ κοινό».
Η έκθεση «Εύθραυστη πολυτέλεια» θα είναι ανοιχτή μέχρι τον Ιούλιο.
Κλειστό ώς την άνοιξη του 2004
Τη μεθεπόμενη άνοιξη του 2004 θα ξανανοίξει τις πύλες του το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, λέει ο διευθυντής του, δίνοντας υπόσχεση για αναβαθμισμένους νέους χώρους, νέους τρόπους παρουσίασης των εκθεμάτων και καινούργιες εκθέσεις με υλικό που θα βγει για πρώτη φορά. Ο υπουργός Πολιτισμού στα εγκαίνια της έκθεσης προχώρησε ακόμη περισσότερο. Μίλησε για υπόγεια επέκταση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην ομώνυμη πλατεία: «Ενα σχέδιο, που έχει καλά ετοιμαστεί από νομικής πλευράς και μελετητικά είναι ενταγμένο στο Γ΄ ΚΠΣ». Το διάστημα της διακοπής το επιστημονικό προσωπικό θα κάνει μια ανασκαφή στο ίδιο το μουσείο. Τόσα πολλά διαθέτει. Κι αν τα κρύβει είναι γιατί δεν έχει χώρο να τα δείξει. Το καλύτερο βέβαια θα’ ταν ανακαίνιση και επέκταση να βάδιζαν μαζί. Ας πάνε όμως και ξεχωριστά. Αρκεί να γίνει.
– H νέα γενιά κινηματογραφιστών, πιστεύετε ότι διακατέχεται από παρόμοια πάθη;