Χρυσούλα Τζομπανάκη
Οι Αρχάνες και
η αρχιτεκτονική τους
Περίοδος Νεότερων Χρόνων
Ηράκλειο Κρήτης, 2002
Το αρχιτεκτονικό φαινόμενο, στοιχείο δομικό και δείκτης αψευδής του πολιτισμού, δυναμικό όπως αυτός και στην ουσία αδιάσπαστο μέσα στη ροή του χρόνου, είναι στενά δεμένο με το ιστορικό γίγνεσθαι και γίνεται κατανοητό μόνον στο βαθμό που προσεγγίζεται στην εξελικτικότητά του.
Με γνώμονα, έτσι, τον χρόνο και τους τόκους του, η αρχιτέκτων-αρχαιολόγος Χρυσούλα Τζομπανάκη χωρίζει το βιβλίο της σε τρία μέρη, εξελισσόμενα κυκλοτερώς, ολοένα και πιο κοντά στο κεντρικό ζητούμενο. Το πρώτο, ολιγοσέλιδο αλλά διαφωτιστικό, περισσότερο μια εισαγωγή στην ιστορικότητα της πόλης και της ευρύτερης περιοχής των Αρχανών, απλώνεται από τη μινωική αρχαιότητα (στο κέντρο της σύγχρονης πόλης, ανατολικά του όρους Γιούχτας, του ιερού βουνού του Διός, που ο θρύλος το θέλει να δείχνει τον τάφο του πατέρα των θεών, υπήρχε οργανωμένη κατοίκηση ήδη από την προανακτορική περίοδο, 3000 – 1900 π.Χ.) έως την Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Το δεύτερο μέρος, πιο εξειδικευμένο (η μορφή των Αρχανών κατά τη βενετοκρατία και την τουρκοκρατία, από τον 13ο αιώνα, δηλαδή, έως τα τέλη του 19ου), συγκλίνει εμφανέστερα προς αυτό που ορίζει ο τίτλος του βιβλίου. Και το τρίτο, σαφώς εκτενέστερο, καταπιάνεται διεξοδικά με το «αποτέλεσμα της αρχιτεκτονικής παραγωγής στις Αρχάνες κατά τον 20ό αιώνα», όσος δηλαδή και ο ελεύθερος βίος της πόλης. Αρχιτεκτονικές επιρροές στην αναζήτηση μιας νεοελληνικής ταυτότητας: κλασικισμός, νεοκλασικισμός, εκλεκτικισμός. Νέες προσωπικές και κοινωνικές στοχοθεσίες και σταθερές ιδεολογικές προσηλώσεις. Τα σημαντικότερα δημόσια και ιδιωτικά κτίσματα και τα συμφραζόμενά τους.
Η συγγραφέας («Χάνδακας, η πόλη και τα τείχη», «Θαλασσινή τριλογία του Χάνδακα») επαναβεβαιώνει την ικανότητα στον χειρισμό ενός γραπτού λόγου που η εμβέλειά του υπερβαίνει (χωρίς να αθετεί) τις υποχρεώσεις που επιβάλλει η εξειδικευμένη επιστημονική πραγμάτευση, και απλώνεται με την ίδια επιτυχία και στην επικράτεια της καθαρής αναγνωστικής απόλαυσης.
Η αρχιτέκτων-αρχαιολόγος εναλλάσσεται αβίαστα με την ιστορικό-αφηγήτρια, και με την πειθώ λόγου και εικόνας (η X. Τζομπανάκη γνωρίζει το ίδιο καλά και την τέχνη της φωτογραφίας) κάνουν τον αναγνώστη να διαπιστώσει πόσο πραγματικά τον ενδιαφέρουν οι τοπικές ιδιαιτερότητες και τα υπερτοπικά πρότυπα που αποτυπώνονται στην πρόσοψη ενός σχολικού κτιρίου των πρώτων χρόνων της κρητικής ανεξαρτησίας της, οι χρηστικές ανάγκες και οι επιταγές της κοινωνικής προβολής γαι τις οποίες μιλούν η εσωτερική διαρρύθμιση και η εξωτερική εμφάνιση μιας ημιαστικής κατοικίας των αρχών του περασμένου αιώνα, τα αισθητικά πρότυπα, ακόμη και οι δογματικές ιδιορρυθμίες, που υπαγόρευσαν την ανάγλυφη παράσταση στο υπέρθυρο μιας εκκλησίας που χρονολογείται στη βενετοκρατία.
Αξίζουν ιδιαίτερης μνείας όλοι οι συντελεστές του ωραίου εκδοτικού αποτελέσματος. H δουλειά τους αποτελεί χειροπιαστή απόδειξη ότι ο νεοελληνικός πτωχοεπαρχιωτισμός ανήκει στο παρελθόν.